Yanmýþ kemikler arkeologlar için çoðu zaman sinir bozucudur. Kremasyon, kemiklerin bize sunabileceði deðerli bilgileri yakýp kül eder: kemiðin sahibi olan canlýnýn cinsiyeti, yaþý ve diðer belirleyici özellikler ateþin yok edici etkisinden nasibini alýr.

Ancak, yanmýþ kemiklerden bilgi elde edebilme hepten imkânsýz deðil. Demir ve Tunç Çaðý’na ait iskeletler üzerinde yürütülen yeni bir çalýþmada, araþtýrmacýlar, küçük bir kemik parçasýndan dahi, kiþinin cinsiyetini belirlemenin mümkün olabileceðini ortaya çýkardý.

Roma’daki Museo delle Civiltà’dan biyoarkeolog Claudio Cavazzuti, “Avrupa’da, özellikle de MÖ 2. ve 1. binyýllarda, neredeyse sadece kremasyon yapýldýðýný görüyoruz. Ölülerini yakan bu toplumlarýn ritüelistik geleneklerini ve demografik yapýlarýný yeniden inþa etmek son derece önemli.” diyor.

Kremasyon bilmecesi

Ne yazýk ki bu toplumlar ölülerini yakarak, modern arkeologlarýn iþlerini kolaylaþtýrmamýþtý. Kremasyonun kemikler üzerindeki hasarý büyük.

Cavazzuti’nin belirttiðine göre, ateþ kemikleri büzüþtürüp yamultuyor. Antik kültürler kemikleri, günümüz krematoryumlarýnda yapýldýðý gibi toz haline getirmemiþse de ölünün üzerinde yakýldýðý odun yýðýný çöktüðünde kemikler de parçalara ayrýlýyordu. Varþova Üniversitesi’nden,  yanmýþ kalýntýlar üzerinde uzmanlaþmýþ arkeolog Elzbieta Jaskulska, 25 santim kadar olan kemiklerin kimi durumlarda kremasyondan saðlam çýkabileceðini söylüyor. Ancak, araþtýrmaya dâhil olmayan Jaskulska’ya göre bu ölçüde bir kemiðin parçalarýna rastlamak piyangoyu tutturmak kadar zor. 2.5 ila 5 santim arasýnda deðiþen uzunluða sahip parçalar bulmak bile büyük bir þans.  

Ýþin daha da kötüsü, pelvisteki ve eklem uçlarýndaki hassas, süngerimsi kemiklerin ateþe en dayanýksýz kýsýmlar olmasý. Bu durum, iskeletin bilgi sunabilme açýsýndan en yüksek potansiyele sahip yerlerinin kolayca ve çabucak yok olduðu anlamýna geliyor.

Bazý araþtýrmacýlar, ölenin cinsiyetinin bilinmediði modern kremasyonlarý inceleyerek yakýlan kemiklerdeki cinsiyete özel ölçümleri anlamlandýrmaya yönelik çalýþmalar yürüttü.

Cavazzuti, modern insanlarýn antik insanlara kýyasla daha iri kemikli olmasý sebebiyle ölçümlerin doðru verilere dönüþtürülemeyeceði kanaatinde. Bu yöntemlerle, aslýnda antik erkeklere ait kemiklerin kadýnlara ait olduðunun söylenmesi gibi yanlýþ sonuçlara varýlýyor.

Biyolojik cinsiyet – Toplumsal cinsiyet

Cavazzuti ve ekibinin benimsediði yaklaþým oldukça tartýþmalý. Ekip, Ýtalya’daki  MÖ 12. ila 16. yüzyýllar arasýna tarihlenen beþ nekropolden 124 örnek topladý. Toplanan örneklerin her biri Museo delle Civilta’da muhafaza edildi.

Ýlk bulunduklarýnda, kemiklerin bireyin cinsiyetini belirtmesi muhtemel nesnelerle (erkekler için silah, kadýnlar için dokuma aletleri vb) gömüldüðü görüldü. Ancak, araþtýrmacýlar bunun problemli bir varsayým olduðunu kabul ediyor. Zira mezar eþyalarýndan yola çýkýlarak varsayýlan cinsiyetin bireyin biyolojik cinsiyetiyle uyuþtuðuna dair bir garanti yok. Ayrýca, tüm dünyadan birçok kültürün yalnýzca erkek ve kadýn deðil, daha fazla cinsiyetin varlýðýný kabul ettiði, dolayýsýyla ikili (erkek ve kadýn) cinsiyete dair varsayýmlarýn yanýltýcý olabileceði de bir gerçek.

Cavazzuti ve meslektaþlarý buna raðmen maskülen nesnelerle gömülmüþlerin birçoðunun biyolojik olarak erkek, feminen nesnelerle gömülmüþlerin birçoðununsa biyolojik olarak kadýn olduðunu öne sürüyor. Bu varsayýmdan yola çýkan ekibin, çeþitli kemikler üzerinde, çenenin kafatasýna baðlanan kýsmýnýn geniþliði ve uyluk kemiði baþýnýn çapý gibi 24 ölçüm yaptýðý belirtiliyor.

24 ölçümden 21’inde, saptanan cinsiyetin mezar eþyalarýndan yol çýkýlarak varsayýlan cinsiyetle uyuþtuðu bildiriliyor. Diz kapaðýnýn geniþliði, önkol kemiði baþýnýn çapý ve lunat kemiðinin (el bileðinin ortasýnda yer alan kemik) uzunluðu da dahil sekiz ölçümünse bireyin cinsiyetini %80’lik bir doðruluk oranýyla tahmin ettiði söyleniyor.

Demografik sorunlar

Jaskulska, yöntemin ilgi çekici olduðunu, ancak Cavazzuti ve ekibi tarafýndan ölçümlenen, günümüze korunmuþ halde ulaþmalarý son derece nadir bu kemikler tüm kremasyonlarda bulunmadýðý için yöntemin evrensel düzeyde fayda saðlayamayacaðýný söylüyor.  

“Üzerinde çalýþtýðým, çok iyi korunmuþ bir gömüt var” diyen Jaskulska, elindeki örneklerin içinde uzunluðu 5 santime ulaþan birçok kemik parçasý olduðunu belirterek, böylesi büyük boyutlu parçalardan dahi anlamlý varsayýmlara ulaþmanýn epey güç olduðunu belirtiyor.   

Jaskulska’ya göre umut vadeden diðer bir yöntem, yakýlmýþ kemik parçalarýnýn mikroskobik seviyede incelenmesi. Kemiðin mikroskobik yapýsýndaki cinsiyet farklýlýklarý kimi örneklerde ateþten etkilenmemiþ olabilir.

Cavazzuti ve meslektaþlarý yöntemlerini diðer kalýntýlar üzerinde de denemeyi planlýyor. Yakýlmýþ kemikler üzerinde yapýlan çalýþmalar giderek karmaþýklaþýyor. Bilim insanlarý artýk bazý yanmýþ kemiklerden strontiyum elementinin izotoplarýný çýkarabiliyor.

Bu izotoplar bireyin büyüdüðü yeri, bireyin büyüdüðü yer ise burada yaþayan insanlarýn mobilite yapýlarýný ortaya çýkarabiliyor. Söz konusu yapýlarýn cinsiyete baðýmlý olabileceðini belirten Cavazzuti, “Kemiklerini bulduðumuz insanlar savaþçý, zanaatkâr veya bunlarýn eþleri olabilir. Dolayýsýyla bu temel bilgiye sahip olmamýz önemli” diyor.

Live Science. 30 Ocak 2019.

Makale: Cavazzuti, C., Bresadola, B., d’Innocenzo, C., Interlando, S., & Sperduti, A. (2019). Towards a new osteometric method for sexing ancient cremated human remains. Analysis of Late Bronze Age and Iron Age samples from Italy with gendered grave goods. PloS one, 14(1), e0209423.

www.arkeofili.com