Blog
Alkol, Karmaşık Toplumların Yükselişini Kolaylaştırdı mı?
Tarihsel kayıtlar, alkolün antik Mezopotamya ve Mısır’dan Antik Yunan, Çin ve Maya ve İnka imparatorluklarına kadar birçok erken uygarlığın ayrılmaz bir parçası olduğunu gösteriyor.
Erman Ertuğrul - www.arkeofili.com
Kültürlerarası bir çalışma, şarap ve bira tüketiminin insan toplumlarının evrimini ne ölçüde kolaylaştırdığını test ediyor.
Alkol, insanların uzun pipetler kullanarak büyük kaplardan bira içtiği eski Mezopotamya da dahil olmak üzere birçok toplumda önemli bir sosyal, politik ve dini rol oynadı. C: MPI f. Evolutionary Anthropology
Bilim insanları uzun süredir alkolün büyük ölçekli işbirliğini teşvik etmede ve karmaşık hiyerarşik toplumların gelişiminde önemli bir rol oynadığını öne sürüyor. Şimdi ise sanayi öncesi 186 toplumun analizinde, geleneksel fermente içeceklerin (örneğin bal likörü, şarap ve bira) varlığı ile daha yüksek siyasi karmaşıklık düzeyleri arasında pozitif bir ilişki bulundu. Ancak alkolün etkisi oldukça sınırlıydı; bu da tarım gibi diğer faktörlerin karmaşık toplumların yükselişinde daha belirleyici olduğunu gösteriyor.
Sarhoş hipotezi
İnsanlar binlerce yıldır sarhoş oluyor. Tarihsel kayıtlar, alkolün antik Mezopotamya ve Mısır’dan Antik Yunan, Çin ve Maya ve İnka imparatorluklarına kadar birçok erken uygarlığın ayrılmaz bir parçası olduğunu gösteriyor. Örneğin Antik Sümer’de bira; dini, ekonomik ve siyasi açıdan önemli bir rol oynuyordu.
Bira, bolluk ve bereket sağlamak amacıyla tanrılara sunulan bir adak olarak kullanılıyor, büyük çaplı inşaat projelerinde çalışan işçilere maaş olarak veriliyor, elitler tarafından ise şölenlerde dağıtılarak toplumsal uyumu güçlendirmek ve hiyerarşik yapıları pekiştirmek amacıyla kullanılıyordu. Ünlü Sümer Destanı Gılgamış’ta bile, hayvani özellikler taşıyan Enkidu’nun gerçek bir medeni insana dönüşmesi için ona bira verilmesi anlatılıyor.
Bu ve benzeri kanıtlara dayanarak bazı araştırmacılar, alkolün büyük ölçekli, tabakalaşmış toplumların ortaya çıkışında başlıca etkenlerden biri olabileceğini öne sürdü. Bu görüş, öncülerinden biri olan Edward Slingerland’in yazdığı “Drunk: How We Sipped, Danced and Stumbled Our Way to Civilization” (Sarhoş: Medeniyete Nasıl İçerek, Dans Ederek ve Sendeleyerek Ulaştık) adlı kitaba atıfla “sarhoş hipotezi” olarak adlandırılıyor. Bu hipotez, sarhoş olma arzumuzun evrimsel bir hata olmadığını, tarih boyunca sağlık ve sosyal zararlarına rağmen kültürel açıdan faydalar sağladığını savunuyor.
Kültürlerarası analiz
Leipzig’deki Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü’nden araştırmacılar, bu iddiaları kültürlerarası analizle test etti.
“Sarhoş hipotezi gerçekten ilgi çekici, ancak şimdiye kadar kültürler genelinde nicel olarak test edilmedi” diyor çalışmayı başlatan ve yürüten doktora sonrası araştırmacı Václav Hrncír. “Çünkü alkolle ilgili arkeolojik kanıtlar çok eksik ve yazılı kaynaklar yalnızca halihazırda karmaşık ve hiyerarşik toplumlara ait.”
Bu nedenle araştırma ekibi, karşılaştırmalı etnoloji ve nedensel çıkarım alanındaki en güncel yöntemleri kullandı. Etnografik olarak belgelenmiş 186 farklı toplumdan, geleneksel fermente içecek tüketimiyle ilgili veriler topladılar. Bu toplumlar farklı düzeylerde siyasi karmaşıklığa sahipti.
“Alkol ile kültürel karmaşıklık arasındaki ilişkiyi anlamak için, olan biteni açıklayabilecek farklı olasılıkları hesaba katan istatistiksel modeller kullandık. Bu nedensel yöntemler, alkolün etkisini, siyasi yapıları etkileyebilecek diğer anahtar faktörlerden —örneğin tarımsal yoğunluk veya çevresel verimlilik— ayırmamıza yardımcı oldu” diyor çalışmanın eş yazarı Angela Chira.
Araştırmacılar, bu ek değişkenleri kendi bölümlerinde yürütülen Yer, Dil, Kültür ve Çevre Veritabanı (D-PLACE) üzerinden elde etti.
Alkol sadece faktörlerden biri
Çalışma, fermente içeceklerin varlığı ile daha yüksek siyasi karmaşıklık düzeyleri arasında pozitif bir ilişki olduğunu ortaya koydu. Ancak, özellikle tarım gibi değişkenler kontrol edildiğinde, bu etkinin sınırlı olduğu görüldü.
Araştırma, özel mekanizmaları incelememiş olsa da, kültürlerarası verilerde gözlenen örüntü, alkolün “sarhoş hipotezi” kapsamında siyasi karmaşıklıkla etkileşime girmiş olabileceğini düşündürüyor. Örneğin, siyasi elitler alkolü iş gücünü harekete geçirmek, ittifaklar kurmak ve iktidarlarını güçlendirmek için bir araç olarak kullanmış olabilir. “Öte yandan, görece zayıf bir etki, sarhoş olmanın karmaşık toplumların ortaya çıkışında başlıca itici güç olmadığını gösteriyor” diyor Hrncír.
Son olarak, araştırmacılar bu çalışmanın sanayi öncesi ortamlarda düşük alkollü içeceklerin rolüne odaklandığını belirtiyor. Günümüzde ise alkol hem yüksek oranda damıtılmış olarak hem de sınırsız miktarda mevcut ve tüketimi daha çok yalnız başına yapılıyor. Bu nedenle, günümüz dünyasında alkol tüketiminin tehlikeleri, bazı durumlarda potansiyel sosyal faydalarının önüne geçebilir.
Max-Planck-Gesellschaft. 15 Temmuz 2025.
Makale: Hrncír, V., Chira, A.M. & Gray, R.D. (2025).
Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >