Çatalhöyük’te çalýþan araþtýrmacýlar uzun süredir, kazýlarda keþfedilen kýzýl akbaba resimleri ile, bulunan baþsýz iskeletler arasýnda bir iliþki olup olamayacaðýný düþünüyordu. Yeni yayýnlanan bir araþtýrma, insanlar gömülmeden önce, cesetlerindeki etlerin akbabalar tarafýndan iskeletten ayrýlmasý için çatýda býrakýlmýþ olabileceðini öne sürüyor.

Yaklaþýk MÖ 7500-5700 arasýnda yerleþilen Çatalhöyük’teki mezarlarýn büyük bölümü evlerin tabanýnýn altýnda bulunuyor. Bu mezarlarda kadýn, erkek ve çocuk iskeletleri, bir yanlarý üstünde, sýkýþtýrýlmýþ cenin pozisyonunda bulunuyor. Bu durum da gömülmeden önce insanlarýn baðlandýðýný ya da bir çeþit kumaþa sarýldýðýný düþündürüyor. Fakat normal mezarlarýn yanýnda, Çatalhöyük’te ayrýca 14 adet baþsýz iskelet bulundu.

Çatalhöyük’ten bir baþsýz iskelet örneði. Ýskelet 13162, karýn bölgesinde bir yenidoðan bulunan bir kadýn iskeleti. (F: Çatalhöyük Project.)

Bu 14 iskeletten sadece bir tanesinde, iskeletin etlerinin insanlar tarafýndan kemikten ayrýldýðýna dair kesik izleri vardý. Diðer 13 tanesinde bu çeþit izler bulunamadý. Araþtýrmacýlar da hem duvar resimlerinde hem de heykellerde sýklýkla görülen akbabalarýn bu olayla iliþkisini merak ediyordu.

Bu konuyu araþtýrmak isteyen, içinde Marin Pilloud ve meslektaþlarýnýn da olduðu bir arkeolog ekibi, akbabalarýn cesetler üzerindeki etkisi üzerine forensik literatürde kanýtlar aradý. Ekip Çatalhöyük’teki duvar resmlerinde bulunan akbaba ikonografisini de inceledi, ve araþtýrmalarýnýn sonucu Journal of Archaeological Science’de (Arkeolojik Bilim Dergisi) yayýnladý.

Türkiye’de yaygýn olarak yaþayan bir akbaba türü, kýzýl akbabaydý (Gyps fulvus). Bu tür akbabalarýn cesetler üzerindeki etkisini görmek için yapýlan modern forensik çalýþmalar, kýzýl akbabanýn etleri ayýrýp yediðini, fakat tendon (sinirler) ve bað dokusunu büyük oranda býraktýðýný gösterdi. Bu da kemikler arasýndaki baðlantýlarýn çoðu zaman bozulmadan korunduðu anlamýna gelebilir.

Bir grup kýzýl akbaba bir geyik cesedini yiyor. (F: Mario Modesto Mata, CC BY-SA 3.0 lisansý, wikimedia commons.)

Kýzýl akbaba kuþlarýnýn kemikler üzerinde bazý izler býraktýðý belirlendi: bunlar arasýnda kafatasý ve kürek kemiðinde delikler, kol ve bacak kemiklerinde çizgiler, ve birkaç tane V ile L þekilli iz bulunuyordu.

Fakat forensik çalýþmalar, kýzýl akbaba kuþlarýnýn üstünde iz yarattýðý kemiklerinin sayýsýnýn çok az olduðunu gösterdi. Hatta kemiklerin çoðunda, etlerin akbabalar tarafýndan yendiðine dair hiçbir belirti yoktu. Bu da Neolitik döneme tarihlenen kemiklerde akbaba izleri bulmaya çalýþmanýn çok zor olacaðý anlamýna geliyordu.

Pilloud ve meslektaþlarý, Çatalhöyük’te etin kemiklerden ayrýlmasýnýn birçok farklý þekilde gerçekleþmiþ olabileceðini de belirtiyor. Bu iþlem insanlar tarafýndan, açýkta býrakýlarak, ya da baþka hayvanlar tarafýndan yapýlmýþ olabilir. Fakat eðer bu yöntemlerden biri kullanýlmýþsa, kemiklerde de kesik izleri, güneþin beyazlatmasý ya da yýrtýcý hayvan izleri gibi izler bulunmasý gerekir. Fakat bunlarýn hiçbiri bulunmadý.

Çatalhöyük’ün ilk kazý baþkaný James Mellaart’ýn çizimleriyle akbaba duvar resimleri, kuzey ve doðu duvarlar. (F: Mellaart, James. Çatal Hüyük: a neolithic town in Anatolia. McGraw-Hill, 1967)

Akbabalarýn insan kalýntýlarý üzerinde bir iþlem yaptýðýna dair henüz direkt bir kanýt bulunamamýþ olsa da, Pilloud ve meslektaþlarý Çatalhöyük’le ilgili birkaç unsuru bir araya getirerek bu ikinci dereceden kanýtlarla konu hakkýnda bir sonuç çýkarmaya çalýþýyor. Araþtýrmacýlar bunun için 4 unsurdan yararlanýyor.

Ýlk olarak, Çatalhöyük iskeletlerinin sýkýca sýkýþtýrýlmýþ þekilde gömülmesinin, gömülmeden önce bir çeþit iþlem geçirmiþ olduklarýna iþaret ettiði söyleniyor. En azýndan rigor mortis yüzünden (rigor mortis, ölü kiþinin uzuvlarýnýn bükülmesini engeller), cesetler bir gün ya da daha uzun süre boyunca bir yerde tutulmalýydý.

Ýkinci kanýt olarak, akbabalarýn et yapýsýný kemikten ayýrýrken, tendon ve bað dokusunu yerinde býrakmasý gösteriliyor. Bu durum, Çatalhöyük’tek iskeletlerin anatomik bütünlüðünü korumuþ olmasýný da açýklýyor. Eðer kemikleri arada tutacak hiçbir doku olmazsa iskelet normal halinde bulunmaz ve sadece bir kemik yýðýný olur.

Çatalhöyük’teki akbaba duvar resminin orijinali Ankara’daki Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde bulunmaktadýr. (F: Georges Jansoone, CC BY-SA 3.0 lisansý- wikimedia commons.)

Üçüncü olarak, akbabalarýn cesetteki et ve organlarý yemesinin, cesetten gelecek çürüme kokusunu azaltacaðý söyleniyor. Çürüme kokusu da, ölü kiþiyi bir evin tabanýnýn altýnda, küçücük kapalý bir yere gömerken önemli bir faktör olacaktýr.

Dördüncü kanýt ise Çatalhöyük’teki duvar resimlerinden geliyor. Çatalhöyük’teki duvar resimlerinde akbabalarýn kafasýz vücutlara saldýrdýðý betimler bulunuyor. Bazý evlerin sývadan yapýlan duvarlarýnda da kýzýl akbaba kafataslarýnýn yerleþtirildiði görülüyor. Anadolu’daki bazý diðer eski yerleþimlerde de bu akbaba sembollerini görebiliyoruz. Bu da araþtýrmacýlar için, bu dönemin kültürü ve akbabalar arasýnda bir iliþki olduðunu gösteriyor.

Ölüleri evlerin çatýlarýna koyarak Çatalhöyük insanlarý, cesetleri kýzýl akbabalar için çekici hale getiriyor ve onlarýn kolayca ulaþabileceði bir yere koymuþ oluyordu. Cesetleri çatýya koymak ayrýca onlarý kara üstünde yaþayan yýrtýcýlarýn saldýrýsndan da kurtarmýþ oluyordu. Akbabalar kaslarý ve organlarý yedikten sonra tendonlarý geriye býraktýðýnda, Çatalhöyük insanlarý da cesedi alýp, sýkýca sarmalayarak ev tabanýnýn altýna gömebiliyordu.

Akbaba ve baþsýz insanlar çizimlerinin bir replika çizimi.

Araþtýrma yayýnýnda belirtildiðine göre, bu baþsýz iskelet mezarlarý için en muhtemel açýklama “yeni deneysel forensik çalýþmalara göre, Çatalhöyük insanlarýnýn cesedi gömmeden önce akbabalarýn yemesi için býrakmasý” olarak kabul edildi.

Leþçil kuþlarý kullanarak cesetlerin kemiklerinin etlerden temizlenmesine benzer uygulamalar, “gökyüzü defini” ismiyle Çin, Tibet, Nepal, Hindistan ve Moðolistan’ýn bazý yerlerinde uzun süredir yapýlýyor.

Leþçil kuþlarýn kemiklerden eti ayýrmak için insanlar tarafýndan kullanýlmasý, aslýnda anti kültürlerde yaygýn bir uygulamaý olsa da, bunun Çatalhöyük’te de yapýldýðýna dair olasý kanýtlar , Çatalhöyük’ü bu uygulamanýn yapýldýðý dünyadaki en erken yerlerden biri yapabilir.

Forbes, Kristina Killgrove

Marin A. Pilloud, Scott D. Haddow, Christopher J. Knüsel, Clark Spencer Larsen, A bioarchaeological and forensic re-assessment of vulture defleshing and mortuary practices at Neolithic Çatalhöyük, Journal of Archaeological Science: Reports, Available online 21 May 2016, ISSN 2352-409X, http://dx.doi.org/10.1016/j.jasrep.2016.05.029

Arkeofili.com