Blog
Pandemiler Nasýl Biter?
Tarihçiler, bir salgýnýn birden fazla þekilde sonlanabileceðini ifade ediyorlar. Peki, salgýn kimler için biter ve bu kararý kim verir?
Tarihçilere göre, pandemiler tipik olarak iki þekilde biter: ilki hastalýða yakalanma ve ölüm oranlarýnda belirgin bir düþüþ meydana geldiðinde, yani týbbi olarak; ikincisi hastalýða dair korku pandemisi ortadan kalktýðýnda, yani sosyal olarak.
John Hopkins’te týp tarihçisi olan Jeremy Greene, “Ýnsanlar ‘Bütün bunlar ne zaman bitecek?’ diye sorduðunda aslýnda sosyal olarak ne zaman biteceðini soruyor.” diyor.
Baþka bir deyiþle, salgýnýn bitiþi hastalýðýn ortadan kalkmasýyla deðil de insanlarýn bu panik ruh halinden gün geçtikçe yorulmasý ve hastalýkla yaþamayý öðrenmesiyle son bulabilir. Harvardlý tarihçi Allan Brandt, Covid-19 ile yaþananlara benzer bir þey diyor: “Ekonomiyi eski iþler haline getirme hakkýndaki tartýþmalara baktýðýmýzda, bu sürecin bitiþi hakkýndaki birçok soru týbbi ya da halk saðlýðý bilgilerine göre deðil de sosyopolitik süreçlere göre þekilleniyor.”
(Ýnsanlýk Tarihinin Seyrini Deðiþtiren 11 Salgýn Hastalýk)
Tarihçi Dora Vargha ise, sonlar “çok ama çok karmaþýk” diyor. “Geçmiþe baktýðýmýzda, elimizde yeterince açýklayýcý olmayan anlatýlar var. Salgýn kimler için bitiyor ve buna kim karar veriyor?” diye ekliyor.
Korkuya ilerleyen süreç
Bir korku salgýný, týbbi bir salgýn olmaksýzýn da meydana gelebilir. Dublin’de Royal Collage of Surgeons’dan Dr. Susan Murray, Ýrlanda’daki bir taþra hastanesinde asistanlýk yaparken bu durumu kendisi gözlemledi.
Geçtiðimiz aylarda, Batý Afrika’da 11.000’den fazla insan oldukça bulaþýcý ve öldürücü olan viral bir hastalýk Ebola yüzünden hayatýný kaybetti. Salgýn ortadan kaybolmuþ gözükse de, Ýrlanda’da hiç vaka olmamasýna raðmen halktaki korku kolayca fark ediliyor.
Dr. Murray New England Journal of Medicine’deki bir makaleyi hatýrlatarak “Sokakta ve hastanede insanlar endiþeli.” diyor. “Farklý bir cilt rengine sahip olmak, otobüs ya da trende birlikte seyahat edilen insanlarýn tuhaf bakýþlarýna maruz kalmak için oldukça yeterli. Öksürdüðünüzde, herkesi sizden uzaklaþýyor buluyorsunuz.” diye ekliyor.
Dublin’deki hastane çalýþanlarý ise en kötüye hazýrlanmalarý için uyarýldý. Korkmuþtular ve eksik koruyucu ekipmanlarý yüzünden oldukça telaþlýydýlar. Ebola görülen ülkelerin birisinden gelen genç bir erkek acile geldiðine, kimse ona yaklaþmak istememiþti; hemþireler saklandý ve doktorlar hastaneyi terk etmesi için bu genç adamý ikna etmeye çalýþtýlar.
(Büyük Atina Vebasý Demokrasinin Çöküþünü Hazýrladý)
Dr. Murray tek baþýna bu hastayý tedavi etmeye giriþti, ancak hastanýn rahatlatýcý tedaviden baþka yapýlabilecek bir þeyi olmayan, oldukça ilerlemiþ bir kanseri olduðu ortaya çýktý. Birkaç gün sonra, yapýlan testler hastanýn Ebola olmadýðýný doðruladý ve hasta bir saat içinde hayatýný kaybetti. Bu olaydan tam üç gün sonra, Dünya Saðlýk Örgütü Ebola salgýnýn bittiðini duyurdu.
Dr. Murray: “Virüslerle savaþtýðýmýz gibi korku ve ihmale karþý etkin ve saðduyulu bir þekilde savaþmazsak, bu korkunun salgýn sürecinde bir vakanýn bile görülmediði yerlerde bile özellikle duyarlý kiþilere ciddi zarar verebilir. Ve salgýna dair korku; ýrk, sosyo-ekonomik seviye farký ve konuþulan dil tarafýndan daha da karmaþýk hale geldiðinde ileride daha kötü sonuçlara yol açabilir.” diyor.
Kara veba ve karanlýk hatýralar
Hýyarcýklý veba geçmiþ 2.000 yýl içinde birçok defa ortaya çýktý, milyonlarca insanýn hayatýný kaybetmesine sebep oldu ve tarihin gidiþatýný deðiþtirdi. Her salgýn, bir sonraki salgýnla gelen korkuyu þiddetlendirdi.
Vebaya, farelerde yaþayan bitlerde bulunan Yersinia pestis adlý bir bakteri sebep oluyor. Ancak hýyarcýklý vebada, Kara Ölüm olarak bilinen, hasta kiþi hava damlacýklarýyla diðer kiþileri hasta ediyor. Ýnsandan insana da bulaþabildiði için sadece fareleri öldürerek hastalýk ortadan kaldýrýlamýyor.
John Hopkins’de tarihçi olan Mary Fissell, tarihçiler vebalarýn tarihinde üç büyük dalga tanýmlar diyor: 6. yüzyýlda Jüstinyen Vebasý, 14. yüzyýlda Ortaçað vebasý ve geç 19. ve erken 20. yüzyýlda ortaya çýkan veba salgýný.
Ortaçað pandemisi 1331 yýlýnda Çin’de baþlamýþtý. Evlerin yakýlýp yýkýldýðý iç savaþ zamanýnda veba, Çin nüfusunun yarýsýnýn ölümüne yol açtý. Veba Çin’den baþlayarak, ticaret rotalarý boyunca Orta Doðu, Kuzey Afrika ve Avrupa’ya ulaþtý. 1347 ve 1351 yýllarý arasýnda, Avrupa nüfusunun en az üçte biri veba yüzünden yok oldu. Ýtalya’daki Siena kentinin yarýsý hayatýný kaybeti.
14. yüzyýl tarihçilerinden Agnolo di Tura, “Yaþanan dehþet verici gerçekleri dile getirmek insan dilinin sýnýrlarýnda mümkün deðil.” diyor. “Gerçekten, bu dehþeti görmeyen birisi kutsanmýþ olarak kabul edilebilir.” Enfekte olan kiþi, “ koltukaltlarýnda ve kasýklarýnda þiþliklerle konuþurken hayatýný kaybediyor.” Ölüler çukurlara toplu halde gömülüyordu.
Giovanni Boccaccio Floransa’da “Ölü insanlara, bugünlerde ölü koyunlara gösterilen saygýdan daha fazla saygý gösterilmiyordu.” diye yazýyordu. Bazýlarý evlerinde saklanmýþtý. Diðerleri ise bu tehlikeyi göz ardý etmiþlerdi. Baþ etme þekilleri diyor Boccacio, “deli gibi içmek, yaþamdan zevk almak, þarký söylemek ve eðlenmek ve fýrsatýný bulduðunda þehvetini tatmin etmek ve bütün bunlara koca bir þakaymýþ gibi aldýrmamak.”
Bahsettiðimiz salgýn bitmiþ ancak bir süre sonra veba tekrar ortaya çýkmýþtý. En kötü salgýnlardan birisi de 1855’de Çin’de baþladý ve dünya çapýnda yayýldý, sadece Hindistan’da bile 12 milyondan fazla ölüme sebep oldu. Bombay’daki saðlýk otoriteleri, vebayý defetmek için bütün semtleri yerle bir etmiþti. Yale’den tarihçi Frank Snowden, “Bunun iþe yarayýp yaramadýðýný kimse bilmiyordu.” diyor.
Hýyarcýklý vebayý neyin ortadan kaldýrdýðý açýk deðildi. Bazýlarý hastalýk taþýyan bitlerin soðuk hava yüzünden öldüðü üzerinde duruyordu, ancak Dr. Snowden ise insanlar arasý solunum yoluyla bulaþýn durmayacaðýný ifade ediyordu.
Ya da farelerdeki bir deðiþimden dolayýydý. 19. yüzyýla geldiðimize veba mikrobu siyah fareler tarafýndan deðil, siyah farelere göre daha dayanaklý ve tehlikeli olan ve insanlardan daha uzak yerlerde yaþayan kahverengi fareler tarafýndan taþýnýyordu.
Diðer bir hipotez ise bakterinin daha az öldürücü bir þekle evrilmesi. Ya da insanlarýn köyleri yakmalarý gibi eylemler salgýnýn yatýþmasýna yardýmcý olmuþtu.
Gerçekten de veba hiçbir zaman yok olmadý. ABD’de, Güneybatý’daki geniþ otlaklarda yaþan yaban köpekleri arasýnda veba hala yaygýn ve üstelik insanlara da bulaþabiliyor. Dr. Snowden, bir arkadaþýnýn New Mexico’daki bir otelde kaldýktan sonra enfekte olduðunu ifade ediyor. Odanýn bir önceki sakini ise veba mikrobunu barýndýran pireyi taþýyan bir köpekti.
Bu tarz vakalar oldukça nadir görülüyor ve antibiyotiklerle oldukça baþarýlý bir biçimde tedavi edilebiliyor. Her þeye raðmen tek bir vaka bile korku uyandýrabiliyor.
Gerçekten biten bir hastalýk
Týbbi olarak bitirilen hastalýklardan birisi ise çiçek hastalýðý. Fakat bunun için çok sayýda geçerli sebep mevcut: En önemlisiyse ömür boyu koruyuculuðu olan etkin bir aþý var; Variola major olarak bilinen virüsün hayvan konaðý bulunmuyor, yani insanlardaki hastalýðý yok etmek hastalýðýn tamamen yok olacaðýna anlamýna geliyor. Bu hastalýðýn özgün semptomlarý da karantinanýn etkin þekilde yürütülmesine ve temaslýlarýn izinin sürülmesine olanak saðlýyor.
Harvardlý tarihçi Dr. David S. Jones; “1663’de, Amerika yerlileri arasýndaki bir salgýn, kuzeydoðudaki yerli topluluklarý topraklarýndan etmiþ ve Massachusetts’e Ýngiliz iskanýný tartýþmasýz kolaylaþtýrmýþtý.” diyor.
Çiçek hastalýðýna 1977 yýlýnda doðal yollardan yakalanan son kiþi Somali’deki bir hastane aþçý olan Ali Maow Maalin’di; hayata tutunmuþtu ancak 2013 yýlýnda sýtma yüzünden hayatýný kaybetti.
Unutulan salgýnlar
1918 grip salgýný, bir pandeminin nasýl yýkýcý olduðuna, karantina ve sosyal mesafenin önemine dair günümüze ýþýk tutuyor. Pandemi bittiðinde, grip salgýný dünya çapýnda 50 milyon ile 100 milyon arasýnda insanýn ölümüne neden olmuþtu. Gençler, orta- yaþlý yetiþkinler, yetim çocuklar etkilenmiþ; aileler evine ekmek getirenlerden mahrum kalmýþ, Birinci Dünya Savaþýnýn ortasýnda birliklerin ölümüne sebep olmuþtu.
1918 sonbaharýnda saygýn doktor Victor Vaughan, Boston yakýnlarýnda gribin kontrol altýna alýnamadýðý Camp Devens’te görevlendirilmiþti. Vaughan, “yüzlerce saðlýklý genç adam kalabalýk gruplar halinde hastane koridorlarýnda dolaþýyordu.” diye yazýyordu. “Hastalar yataklarda yer kalmadýðýnda portatif karyolalarda kalýyorlardý. Yüzleri kýsa bir süre sonra mavimtýrak bir hal alýyor, rahatsýz edici bir öksürükle kanlý balgam beliriyordu. Sabahlarý ölü bedenler odun yýðýný gibi morga yýðýlýyordu.” diyor.
“Virüs, insan yaþamýnýn yok olmasý karþýsýnda insan buluþlarýnýn ne kadar yetersiz olduðunu kanýtlýyordu.”
Grip dünyayý yýkýp geçtikten sonra yavaþça ortadan kayboldu ve her yýl karþýlaþýlan, çoðunlukla hafif semptomlarla atlatýlan bir hale evrildi.
“Belki de virüs, kolayca tutuþabilen odunlarý yakan bir ateþ bir gibiydi.” diyor Dr. Snowden.
Grip salgýný sosyal olarak da son bulmuþtu. Birinci Dünya Savaþý bitmiþti, insanlar yeni bir baþlangýç için hazýr, hastalýðý ve savaþý ardýnda býrakmak için oldukça istekliydi. Ancak günümüzde 1918 grip salgýný nerdeyse unutuldu.
Diðer grip salgýnlarý da bu salgýný takip etti, hiçbiri çok kötü olmasa da hepsinin çarpýcý sonuçlarý oldu. 1968’de Hong Kong grip salgýnýnda 100.000’i ABD’de olmak üzere aðýrlýklý olarak 65 yaþýn üstünde olan bir milyon insan hayatýný kaybetti. Virüs, mevsimsel grip olarak dünyada dolaþýyor ve ilk ortaya çýktýðýndaki yýkýcýlýðý çok az zikrediliyor.
Covid-19 nasýl bitecek?
Bir ihtimal, diyor tarihçiler, koronavirüs pandemisi týbbi olarak sonlanmadan sosyal olarak bitecek. Pandemi sessizce toplumda var olmaya devam ederken aþý veya etkin tedavi bulunmaksýzýn insanlar kýsýtlamalardan yorulup pandeminin bittiðini belirtebilir.
Yale’den tarihçi Naomi Rogers, “Benim kanaatim insanlarda aþýrý yorgunluk ve hayal kýrýklýðý tarzýnda sosyal- psikolojik sorunlar olduðu yönünde.” diyor. “Belki de insanlarýn yalnýzca ‘Bu kadarý yeter. Artýk günlük hayatýma dönmeyi hak ediyorum.’ dediði zamandayýz.” diyor.
Zaten günümüzde olan da bu; bazý ülkelerdeki valiler kýsýtlamalarý kaldýrdý, kuaförlere, güzellik salonlarýna ve spor salonlarýna halk saðlýðý yetkililerinin bu adýmlarý erken bulmasýna raðmen yeniden açýlmasýna müsaade etti. Sokaða çýkma yasaklarý nedeniyle ekonomik yýkýmýn þiddeti arttýkça, daha çok insan artýk ‘yeter’ demeye hazýr gözüküyor.
“Þu anda bu tarzda bir sorun mevcut.” diyor Dr. Rogers. Halk saðlýðý yetkilileri yakýn zamanda salgýn için týbbi bir son öngörse de halkýn bazý kesimleri sosyal bir son olacaðýný düþünüyor.
“Salgýnýn sonlandýðýna kim karar veriyor?” diyor Dr.Roger. “Pandeminin bitiþini öteledikçe, bunu neye karþý yapacaksýnýz? ‘Hayýr, bitmedi.’ dediðinizde neye dayanarak bunu söyleyeceksiniz?” diyor.
Buradaki açmaz, diyor Dr.Brandt, birdenbire bir zafer olmayacaðý. Salgýnýn bitiþini tariflemeye dair uðraþlar “uzun ve zor bir süreç olacak.”
The New York Times. Gina Kolata. 10 Mayýs 2020.
Kaynak:Arkeofili.com
RSS
Bu yazý hakkýnda yorum bulunamamýþtýr. Ýlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >