Blog

O çalýþma sayesinde bu Neolitik yüzeylerde orijinal yüzey desenlerine dair þimdiye dek fark edilenden çok daha fazla iþaret ile birlikte Tunç Çaðý’na ait oymalar olduðu biliniyor. Taþlar tek baþýna çok þey anlatýyor; ayrýca kýsmen kayýp hikayelerinden kýsmen ise birer form olarak saf mevcudiyetlerindan gelen heyecanlandýrýcý bir güce sahipler. Her taþ bir diðerinden farklý: Kimisi küçük þekilsiz bir kaya parçasý kimisi ise devasa, farklý þekillerle iþlenmiþ büyük bir taþ levha. Taþlarýn birbirine geçmesi için oyulmuþ ek yerleri ile doðal çukurlar ve çatlaklar, her megalit ve lentonun (yapýlarda kapý ve pencere gibi dikey boþluklarýn üzerine yatay olarak konulan blok) kendine özgü olmasýný saðlýyor.

Bunlarýn tümü; -günlük ziyaretçilerin anýtýn orta kýsmýna girmesinin yasak olduðu kýrk yýl içinde- narin ve kýrýlgan bahçelere dönüþen, taþlarýn yüzlerini yol yol yapan ve onlarý açýk yeþil, mor ve koyu kahve renkleri ile boyayan likenlerle kaplanmýþ durumda. Alana her bakýldýðýnda farklý bir manzara görülüyor: Yaðmur karartýyor ve keskinleþtiriyor, güneþ canlandýrýyor ve günler ile mevsimlerin her bir zamaný kendine özgü ýþýðý ve gölgeyi taþýyor.

Taþlar Nereden Geldi?

Stonehenge, antik dünya göz önünde bulundurulduðunda ve özellikle de bluestone olarak bildiðimiz megalitler dikkate alýndýðýnda, kendisini oluþturan materyallerin alana taþýndýðý mesafeler bakýmýndan oldukça sýra dýþý bir yapý. Farklý volkanik kayalardan yapýlan bu taþlarýn çoðu, Güneybatý Gallerdeki bir taþ ocaðýndan çýkarýlmýþtý.

Mike Pitts, bu taþlarýn yolculuðunun yaklaþýk 350 km olduðunu tahmin ediyor. Bununla birlikte Stonehenge’e karakteristik silüetini kazandýran büyük taþlar ise Ýngiltere’nin güneyinde bulunuyordu. Sarsen taþlarý adý verilen bu taþlar, sert kum taþýndan yapýlýyordu ve bunlarýn hiçbiri, alanýn yaklaþýk 30 km kuzeyindeki Marlborough Tepelerinden daha uzak bir yerden gelmemiþti.

Bu farklý taþlarýn getirilmiþ olabileceði belli rotalarý haritalandýrdýran ve hemen hemen tüm taþlarýn aðýrlýklarýný hesaplayan Pitts, bluestone ve sarsen adlý taþlar arasýndaki mesafenin aslýnda düþünülenden çok daha önemli olduðuna inanýyor. Her bir mesafede taþýnan toplam aðýrlýk miktarý düþünüldüðünde, teorik ton/km hesabýna göre bluestone adlý taþlar kulaða sarsen adlý taþlardan daha etkileyici gibi geliyor. Fakat bu durumda iki önemli faktör göz ardý ediliyor.

Ýlk olarak blusetone adlý taþlardan meydana gelen orijinal yapýnýn, alandaki diðer bütün yapýlardan beþ yüzyýl önce yapýlmýþ 56 taþtan oluþan bir daire olduðu düþünülüyor. Ýnsanlar istedikleri takdirde Wiltshire’a 56 yýl boyunca her yýl bir taþ getirebilirlerdi yani bir taþ, diðerlerinden tamamen baðýmsýz olacak þekilde dikilebilirdi. Buna karþýn sarsen adlý taþlar, üzerlerindeki ek yerleri ve þekillerden de anlaþýlacaðý üzere bir arada bulunmalarý amacýyla oyulmuþ ve tasarlanmýþtý. Bir taþý taþýmak ve iþlemek, çok daha büyük bir projenin bir parçasý olmalýydý; bu durumda daha çok insanýn birlikte çalýþmasý gerekirdi. Tabii bir de boyut konusu vardý.

Ortalama bir bluestone taþý 2 ton, sarsen ise 20 ton aðýrlýðýndaydý ve en büyük sarsen taþý bunun iki katý kadardý. Bluestone taþlarý akarsular boyunca taþýnmýþ olabilirdi ki geçtiðimiz yüzyýlda insanlarýn bunlara benzer boyutlara sahip taþlarý ahþap birer kasa içinde Myanmar ve Hindistan sýnýrý boyunca taþýdýklarý biliniyor. Sarsenleri taþýmak için ise aðýrlýklarý doðrultusunda güçlü kýzaklara ihtiyaç duyulmuþ olmalýydý; bu, bu taþlar üzerindeki iþlemelerin bazýlarýnýn, taþlarýn Stonehenge’e ulaþmasýndan sonra yapýldýðý anlamýna geliyordu.

Meþe aðacýndan yapýlma bir kýzak üzerinde duran ve sayýlarý 70’i aþan diðer taþlarýn gittiði rotayý takip eden büyük bir sarsen, yumuþak zeminin çökmesine sebep olabilirdi; bu nedenle ahþap bir yol yapmak gerekiyordu. Marlborough Tepelerinden kuzeye doðru 20-30 kilometrelik bir yol, anýtsal bir proje olmalýydý. Nesiller boyunca insanlar, bluestone adlý taþlarýn çok uzaklardan, ufuk ötesinden, batý yönünden geldiðini biliyor olmalýlardý. Fakat asýl hatýrlanmaya deðer baþarý katedilen mesafeler deðil, sarsen taþlarýnýn yaptýðý yolculuklardý.

Tüm bunlara ek olarak geçtiðimiz yüzyýlýn arkeologlarý, bazý çukurlarda megalitleri destekleyen “Chilmark kireç taþý” adýný verdikleri taþ öbeklerine rastladýlar. Bu taþýn elde edilebileceði en yakýn kaynak, alanýn yaklaþýk 20 km güneybatýsýnda yer alýyor fakat hiçbir modern jeolog, incelenebilecek bir numuneyi þimdiye dek bulamadý; dolayýsýyla taþýn varlýðý gizemini korumaya devam ediyor.

Taþlar Nasýl Dikildi?

Stonehenge’in devasa taþlarýnýn yerden kaldýrýlýp nasýl dikildiðine dair hemen hemen her akla yatkýn senaryonun ardýnda, meþe direklerinden yapýlmýþ büyük, A þeklinde bir çerçeve formundaki kaldýracýn gücünden yararlanarak uzun halatlarý çeken kalabalýklarýn resmi yer alýyor. Bu resim, Ýngiliz Mirasý El Rehberi’nde (English Heritage Guidebook) görülebilir; ayrýcaBBC, 1990’larda yapýlan bir filmde betondan yapýlmýþ gerçek boyutlu megalitler kullanýlarak yapýlan olaðanüstü bir canlandýrmada bu tasviri konu aldý. Fakat bir sorun var: Bu yöntemin iþe yaramasý mümkün deðildi.

Modeller, grafikler ve deneylerin hepsi, boþ bir alanda duran bir ya da iki taþý konu alýyor. Fakat muhtemel Stonehenge, bir inþaat alanýydý. Trilithon (ikisi dik, birisi ise onlarýn üzerinde yatay duran taþlar) olarak bilinen en büyük taþlar, kendilerini çevreleyen daireden daha önce dikilmiþ olmak zorundaydý çünkü dairedeki boþluklardan içeri geçmeye imkan saðlamayacak kadar büyüktüler. Bu durum, daire üzerindeki taþlarýn uzun ipler kullanýlarak yükseltilmesini imkansýz kýlýyordu; taþlarý iç kýsýmda yere yatýrýp dýþ kýsma doðru çekerek dik duruma getirmek isteseler iç kýsýmda taþlarý yere yatýracak kadar boþ alan bulamazlardý, taþlarý dýþarýda yere yatýrýp iç kýsma doðru çekerek dikleþtirmek isteseler bu sefer de kaldýraçlar, ipler ve çekme iþlemini gerçekleþtiren insanlar için yeterli yer kalmazdý. Dolayýsýyla Stonehenge’deki dikey taþlarýn çoðunun bu yolla dikilememiþ olduðu fazlasýyla açýk.

Bu konu üzerinde düþünen Pitts, aklýndaki sorularýn çözümüne dair ilhamý Rapa Nui’de yani Paskalya Adasý’nda, ada sakinlerinin 1950 yýlýnda Thor Heyerdahl için yaptýklarý gösteride bulmuþa benziyor. Bu gösteride adalýlar, Stonehenge’deki büyük megalitler ile hemen hemen ayný aðýrlýkta olan yerdeki heykeli, kaldýraçlarla bir yandan diðer yana devamlý bir þekilde sallamakla birlikte her seferde yükselen tarafýn altýna dikkatlice küçük taþlar yerleþtirerek yerden kaldýrmýþlardý. Heykelin yükselen baþ kýsmýnýn bir tarafýnýn altýnda yavaþ yavaþ bir taþ tepeciði oluþmuþ ve heykel neredeyse dik konuma gelmiþken birkaç ipin nazikçe çekilmesiyle iþ tamamlanmýþtý. Salisbury Ovasý’nda da ayný þey yapýlmýþ olabilirdi. Bu kez taþ tepecikleri yerine tahtalar kullanýlmýþ, yerden kaldýrýlan taþa baðlanan ve hatta belki de taþla birleþtirilen kerestelerin yavaþ yavaþ eklenmesiyle 30 tonluk megalit sakince ve güvenli bir þekilde dik pozisyona getirilmiþ olmalýydý.

Taþlarýn Neredeyse Tamamý Düþmüþ Durumda

20. yüzyýlýn baþlarýna gelindiðinde 5 büyük taþ yere düþmüþ ve 10’u ise ahþap direkler ile desteklenmiþti. Baþka bir taþ ise 1963 yýlýnda düþtü. Bu tür yýkýlmalar 1920’lerde, 1950’lerde ve 1960’larda yapýlan büyük restorasyon çalýþmalarý ile engellenmeye çalýþýlmýþtý; bu çalýþmalar olmasaydý günümüzde ayakta kalan çok daha az taþ olabilirdi. Maalesef ki bu çalýþmalar sýrasýnda zaten çok iyi þekilde kaydedilmemiþ yer altýndaki arkeolojik tabakalara bir hayli zarar verilmiþ oldu. Her þeye raðmen hala Stonehenge’de gelecekte gün ýþýðýna çýkarýlacak çok þey ve öðrenilecek çok fazla hikaye var.

---

British Museum. 16 Þubat 2022.