Blog
Antik DNA Analizleri ne kadar güvenilir?
Bugün bazý insanlarýn soyu tükenmiþ Neandertallerle belirli DNA parçalarýný paylaþýyor olmalarý, mutlaka bir melezleþmenin gerçekleþtiði anlamýna gelir mi? Bilimsel bulgularýn, muhtemel bulgu ya da baþlangýç bulgusu olduðu gerçeði göz ardý edilip, haberlerin hep "kesinlik" içeren ifadelerle verilmesi ne kadar bilimseldir?
Antik DNA Analizi Ne Kadar Güvenilirdir?
Yirmi iki yýl önce Ýtalya Altamura’daki bir kireçtaþý maðarasýnda, üzeri kalsit tabakasýyla kaplý haldekiinsan kalýntýlarý bulundu. Fakat bulunan bu iskeletin tarihinin saptanmasý ve insanlýðýn evrimsel tarihindeki yeri belirsiz kaldý.
Þimdi ise iskeletin sað omuz kemiðinden alýnan bir parçanýn DNA’sýnýn ölçüldüðü yeni bir çalýþma fosilin, modern insanýn soyu tükenmiþ en yakýn akrabasý olan bir Neandertal olduðunu ileri sürüyor.
Çalýþmanýn ortak yazarý Fabio Di Vincenzo, “Bu rüya gibi.” diyor ve devam ediyor: “Ýskeletin morfolojisi insan evrimindeki en önemli olaylardan birine, Neandertallerin evrimsel tarihinin erken evresine dair olaðanüstü bir bakýþ açýsý ortaya koyuyor. Bu iskelet, Neandertallerin ne zaman ve özellikle de nasýl evrimleþtiklerini daha iyi anlamamýza yardýmcý olabilir.”
170 bin yýl öncesine kadar tarihlenen DNA, Neandertal yaþamýna dair daha geniþ bir bakýþ açýsýna sahip olmamýzýn önünü açabilir.
Alýnan kemik parçasý öylesine eskiydi ki; DNA’sý, araþtýrmacýlar tarafýndan fosilin genom dizilemesi (en azýndan günümüz teknolojisiyle) yapýlamayacak kadar bozulmuþtu.
Yine de yeni nesil genom dizileme teknolojilerinin bu iþin üstesinden gelebileceðini belirttiler ve çalýþmanýn ortak yazarý olan Ýtalya’daki Floransa Üniversitesi’nden Moleküler Antropolog David Caramelli, bu sayede “Neandertal genomu ile ilgili önemli sonuçlar alýnabileceðini” söyledi.
"Svante Paabo ve ekibi insan geni ve evrimi konusundaki araþtýrmalarýný Almanya'daki Max Planck Ensititüsü'nde sürdürüyor"
Bu yeni DNA analizi, daha genç Neandertal kemiklerinden elde edilen moleküllerle yapýlan DNA dizilemelerine iliþkin son zamanlardaki haberleri anýmsattý. Bu raporlarýn en öne çýkanlarý, Almanya’daki Max Planck Enstitüsü’nden Evrimsel Biyolog Svante Paabo’nun öncülüðündeki araþtýrmalara iliþkindi.
Tüm bu raporlar, DNA’nýn bozulma hýzý ve tarih öncesi genetik sonuçlara ulaþmak amacýyla kullanýlan teknoloji konusunda soru iþaretlerine yol açýyor.
DNA tarihleme yöntemlerimiz ne denli doðru? Modern insanýn evrimine dair oluþturduðumuz tablo ne kadar gerçek?
Tarih öncesi DNA’nýn analizi, özellikle soyu tükenmiþ insan türleri ile modern insan arasýndaki genetik baðýn saptanmasý söz konusu olduðunda, ilgi çekici ve karmaþýk bir konudur. Neandertal kemiklerinin DNA’sý da özellikle merak uyandýran bir konu baþlýðýdýr. Uzun süre önce soyu tükenen (28-39 bin yýl öncesinde) Avrupa ve Orta Asya bölgesinin bu topluluðu, bizimle çok benzeþmesinin yaný sýra ayný zamanda bizden çok da farklýydý. Ve bir süre için modern insan türü (Homo Sapiens) ile Neandertaller muhtemelen ayný coðrafi bölgede de yaþamýþlardýr.
Merak etmeden duramýyoruz: Neandertallere ne oldu? Onlarý biz mi yok ettik? Onlarla çiftleþtik mi? Günümüzde bazý insanlar halen Neandertallerin genlerini taþýyor olabilirler mi? Eðer taþýyorlarsa, hangi insanlar bu genlere sahip?
Bu sorular uzunca bir süredir yalnýzca yoruma dayalý konulardý. Ancak son on yýldýr DNA teknolojisindeki geliþmeler, bu sorularý bilimsel araþtýrmalarýn konusu haline getirdi.
010 yýlý Mayýs ayýnda Svante Paabo liderliðindeki bir araþtýrma ekibinin, “40 bin yýl önce Avrupa’da yaþamýþ üç kadýndan elde edilen kemik tozundan bütün Neandertal genom dizilimini yaptýklarý” bildirildi. Bu dizilim, “modern Avrupalýlar, Asyalýlar ve Papua Yeni Gine’ye kadar uzananlarýn DNA’sýnýn yüzde 1 ila 4 kadarýnýn Neandertallerden miras olduðunu” ortaya koydu.
Science’ta yayýmlanan bu heyecan verici makaleden beþ yýl sonra, Svante Paabo ve diðer araþtýrmacýlar bu konuyu araþtýrmaya devam ediyorlar. Bu araþtýrma her ne kadar bize insan kalýtýmýmýz ve evrimimizle ilgili pek çok þeyi öðretebilecek olsa bile, çok eski DNA moleküllerini analiz etmenin de sýnýrlarý olduðunu göz önünde bulundurmamýz önemlidir.
Açýk olmak gerekirse Svante Paabo ve meslektaþlarý “bütün Neandertal genomunu”, bugün yaþayan bir insanýn bütün genomunun diziliminin ve analizinin yapýlmasý ile tam olarak ayný anlamda dizilemediler. Herhangi bir organizma ölür ölmez, bu organizmanýn nükleotid baðlarý parçalandýkça bozunur ve DNA’sý bozulmaya baþlar. Topraktaki suyla birlikte oluþan kimyasal reaksiyonlar bu bozunmayý hýzlandýrýr. Bu gibi etmenleri inceleyen Danimarkalý ve Avustralyalý araþtýrmacýlar 2012 yýlýnda DNA’nýn yalnýzca 521 yýllýk yarý ömrü olduðunu açýkladýlar.
Bu yüzden antik, kýsmen bozunmuþ ve parçalanmýþ DNA’nýn analizi, kaçýnýlmaz bir biçimde, eksik ve çözünmüþ parçalar nedeniyle oluþan boþluklarý mümkün olduðunca doldurmak için bazý varsayým ve yargýlarý da beraberinde getirir. Neandertal dizilimlerini birleþtirme konusundaki bazý yargýlar, modern insan ve þempanze genomlarýnýn yol gösterici olarak kullanýlmasýna dayanan karmaþýk algoritmalarý temel almaktadýr. Diðer güçlükler de, kemikleri elleyen araþtýrmacýlar ya da gömülü kemiklerin içinde ve üzerinde yaþayan mikroorganizmalardan kaynaklanan modern DNA kirliliðinin ayrýþtýrýlmasýnda ortaya çýkar.
Tüm bu güçlükler ve karmaþýklýklar, son derece profesyonel araþtýrmacýlar gerekli bütün tedbirleri alsalar bile, dizilim iþleminde istemeden hata yapýlmasý olasýlýðýný artýrmaktadýr. Bu sorunlar da elde edilen verileri farklý yorumlara ve bu verilerin kullanýmýndaki muhtemel kýsýtlamalara açýk hale getirmektedir.
Çok eski DNA moleküllerini analiz etmenin de sýnýrlarý olduðunu göz önünde bulundurmamýz önemlidir.
Bu analitik kýsýtlamalar yine de bazý medya kuruluþlarýnýn her bir son bulguyu nihai ve kesinmiþ gibi haber haline getirmesine engel olmadý. Bu durum kamuya, bulgularýn hatalý olduðu izlenimini verebilir. Ayrýca akademik ve bilimsel enstitüler ile kurumlarda, bazý bulgularýn önemini þiþirmeye yönelik rahatsýz edici bir eðilim de var. Bu eðilim belki o kurumlarýn halk önündeki bilinirliðini artýrma ya da daha fazla devlet fonu alabilme þansýný yükseltmekle ilgili olabilir. Bilimle ilgili enstitü ve üniversite bölümlerinin halkla iliþkiler ve basýn birimleri, bundan yirmi yýl önce bulunduklarý noktaya göre (onlarýn kendi medya anlayýþý bakýmýndan) ýþýk yýlý ötedeler.
Paabo’nun öncülüðündeki ekibin insanýn evrimsel tarihine iliþkin araþtýrmalarý, dünya basýnýnda geniþ yanký uyandýrýyor.
Bir bilimsel araþtýrma, toplum ve/veya insanýn kolektif bilgi birikimi açýsýndan gerçekten deðerli olabilir. Fakat hem medya hem de bu bilimsel araþtýrmayý yapan enstitüler, araþtýrmaya dair bilgilerin sunulmasýnda ölçülü ve özenli davranmalýdýr. Toplum, daha önce bildirilmiþ kesin ve devrim yaratan bir bilimsel sonuçla çeliþen yeni bir bilimsel sonucun oluþturacaðý rahatsýz edici duyguyla karþýlaþmaya da açýktýr
Antropologlar arasýndaki yaygýn fikir birliði Neandertaller ile modern insanlar arasýnda bir noktaya kadar akrabalýk olduðu yönündedir. Bu fikir birliði büyük ölçüde, Svante Paabo’nun her zaman medyanýn da çok ilgisini çeken DNA dizileme araþtýrmasý bulgularýna dayanmaktadýr. Ne var ki bu genel fikir birliðinde bile, muhtemel akrabalýðýn tarihlendirilmesi ve diðer detaylarý konusundaki pek çok þey belirsizliðini koruyor. Fakat bilim insanlarý ve medya bu bilgileri halka böyle sunmuyor.
Paabo’nun Ekim 2014’te Nature’da yayýmlanan son araþtýrmalarýndan biri, “günümüzde Afrika dýþýndaki tüm insanlarýn atalarýna yakýn, 45 bin yýllýk bir kiþinin iyi durumdaki genomu”nu konu alýyordu. Tech Times’a göre, bilim insanlarý uzun zamandýr modern insanlar ve antik Neandertal kuzenlerimizin melezlendiðinden kuþku duyuyordu. Ve þimdi araþtýrmacýlar, DNA kanýtýnýn bu melezlenmenin gerçekleþtiðini gösterdiðini ve bunun tarihini de ortaya koyduðunu söylüyorlar. En eski modern insanlardan birinin 2008’de Sibirya’da bulunan uyluk kemiðinin DNA dizilimi, melezlenmenin 50 bin ila 60 bin yýl öncesinde gerçekleþtiðini gösteriyor.
Makalede araþtýrmacýlarýn þu iddiasý da yer alýyor: “Ýnsanlarýn Afrika dýþýnda da evrimleþmekte olduðu” senaryosuna ek olarak, günümüzde Afrika kökenli olmayan insanlarýn yüzde 2 oranýnda Neandertal DNA’sý taþýyor olmalarý iki tür arasýndaki ýrk melezleþmesinin kanýtýdýr.
Bu çalýþmaya iliþkin 2014 yýlýndaki bir BBC haberi, Paabo’nun bulgusunun “insanlýðýn hikayesini yeniden yazdýðýný” ve “insan soyunun mevcut tahminlerden milyonlarca yýl önce ilk kez ortaya çýkmasý olasýlýðýný güçlendirdiðini” çarpýcý bir biçimde dile getiriyordu. Haberde Paabo’un þu dikkat çekici ifadesine bile yer verilmiþti: “Öyle görünüyor ki, evrime iþ üstündeyken yakalandýk!”
Parça parça olmuþ 45 bin yýllýk Neandertal kemiði ile günümüzde yaþayan bazý insanlarýn DNA’larýnýn karþýlaþtýrýlmasýndan kuvvet alan BBC yazarý da mantýk yürütmede devrim yaptý: “Bu çalýþma insan soyundaki ilk türlerin, genetik kanýtlarýn daha önce ortaya koyduðu gibi beþ ya da altý milyon yýl önce deðil; on ya da on bir milyon yýl önce maymunlardan ayrýlmýþ olma olasýlýðýný artýrýyor.”
Aðustos 2012’de The Guardian’da daha detaylý (medyada nadiren karþýlaþýyor olsak da memnuniyet verici) bir Neandertal DNA’sý haberi yer aldý. Bu haber, Paabo’nun ekibinin 2010’da bildirdiði DNA melezleþme verilerinin yeniden analiz edildiði ve Ulusal Bilimler Akademisi Bildirileri’nde yayýmlanan bir çalýþmayý konu alýyordu.
Bilim insanlarý birkaç yýl önce modern insanlarýn (Homo Sapiens) Neandertaller ile ortak genleri paylaþtýklarýný keþfettiðinde, buna dair yaptýklarý açýklama iki türün zamanýn bir noktasýnda melezleþmiþ olabilecekleriydi. Þimdi ise Cambridge Üniversitesi’ndeki bilim adamlarýnýn yaptýðý bir araþtýrma bu kanýya kuþkuyla yaklaþtý ve (Paabo’nun ekibi tarafýndan 2010’da tanýmlanan) DNA örtüþmesinin, hem Neandertallerin hem de modern insanlarýn ortak atasýndan bir iz olduðu hipotezini ortaya koydular.
Cambridge Üniversitesi’nden evrimsel çevrebilimciler Andrea Manica ve Anders Eriksson tarafýndan geliþtirilen bu kurama göre, “Neandertaller ve modern insanlarýn ortak bir atasý vardý. (Bazý arkeologlar buna Homo heidelbergensis-heidelberg insaný diyorlar.) Bu tür yarým milyon yýl önce Afrika ve Avrupa’da yaþadý.”
Baþka bir deyiþle, bugün bazý insanlarýn soyu tükenmiþ Neandertallerle belirli DNA parçalarýný paylaþýyor olmalarý, mutlaka bir melezleþmenin gerçekleþtiði anlamýný taþýmaz. Elbette, araþtýrmacýlarýn bilimsel verileri farklý biçimde yorumlamalarý son derece makuldür. Özellikle de araþtýrmada kullanýlan teknoloji henüz yeniyse.
Bilim konusundaki tüm haberler topluma her zaman doðru nitelemelerle aktarýlmalýdýr. Bulgularýn “muhtemel bulgu” ya da “baþlangýç bulgusu” olduklarý ve daha fazla ayrýntý, kesinlik kazanmasý için çalýþmalarýn devam etmesine gereksinim duyulduðu da belirtilmelidir. Bilimin bu yolla iþlediðini toplumun sürekli anýmsamasý gerekir.
Medya topluma bilimin, yol boyunca pek çok dolambaç ve çýkmazla karþýlaþýlan, hiç sona ermeyen ve karmaþýk bir yanýtlar arayýþý yolculuðu olduðunu yaymalýdýr. Fakat tüm kusurlarýyla, evren hakkýndaki karmaþýk sorulara yanýt almanýn en iyi yolu budur. Bu nedenle, yeni bilgiler için takip etmeye devam edin. Ayrýca biraz gazeteci kuþkuculuðu, halkýn karmaþýk bilimsel konularý kavramasýný kolaylaþtýrmada yararlý olabilir. Gazeteciler týpký politikacýlara sorduklarý gibi, bilim insanlarýna da sert sorular sormalý. (Fakat artýk politikacýlara da sormuyorlar deðil mi?) Bilim insanlarýnýn ya da onlarýn basýn sözcülerinin de basýn bültenlerinde ve diðer açýklamalarýnda daha abartýsýz konuþmalarý da yararlý olur.
Sabriye Aþýr - Bütün Dünya Dergisi Haziran 2019 / Bütündünya.com
sabriyeasirbd@gmail.com
Çeviri kaynaðý yazý: More mystery about Neanderthal and modern humans: How reliable is ancient DNA analysis?, A. J. Smuskiewicz, https://geneticliteracyproject.org/2015/05/13/more-mystery-about-neanderthal-and-humans-how-reliable-is-ancient-dna-analysis/
www.arkeolojikhaber.com
RSS
Bu yazý hakkýnda yorum bulunamamýþtýr. Ýlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >