Blog
Bir Parmağı Eksik El Kabartması: Küllüoba’dan Bir Yas Hikayesi
İnsanlık tarihi boyunca çeşitli sembolik anlamlar yüklenen el motifi, bedenin en işlevsel ve hareketli uzuvlarından biri.
www.arkeofili.com
Eskişehir’deki Küllüoba Höyük’te, üzerinde eksik parmaklı el motifi bulunan bir pithos mezar, dönemin yas uygulamalarına dair bir hikaye anlatıyor.
İçinde çocuk iskeleti ve el motifleri bulunan bir pithosun rekonstrüksiyonu. C: 3D drawings by Murat Afşar
Eskişehir’in Seyitgazi ilçesinde yer alan Küllüoba Höyük’te yapılan kazılarda ortaya çıkarılan ve üzerinde eksik parmaklı bir el motifi bulunan bir pithos mezar, taşıdığı potansiyel derin sosyo-kültürel anlamlarla dikkat çekiyor. Bu eşsiz buluntu, eksik parmaklı el motiflerinin tarihöncesi çağlardan günümüze uzanan anlamlandırılma biçimlerine ışık tutuyor ve özellikle “yas” kavramı üzerinden ilgi çekici bir yorum sunuyor.
Elin Sembolik Yolculuğu
İnsanlık tarihi boyunca çeşitli sembolik anlamlar yüklenen el motifi, bedenin en işlevsel ve hareketli uzuvlarından biri. Parmak uçlarının hassasiyeti, alet yapımından iletişime kadar pek çok eylemde elin aktif kullanımına zemin hazırladı, kültürel ve teknolojik ilerlemeleri kolaylaştırdı. Elin beyinle olan zengin etkileşimi, onun sadece bir uzuv olmaktan öte, insan düşüncesinin ve yaratıcılığının bir uzantısı olmasını sağladı.
Mağara duvarlarından çanak çömleklere kadar farklı yüzeylerde karşımıza çıkan el motifleri, insanlık tarihinin en eski sanatsal ifadelerinden biri. Tibet’te bulunan 169.000 ila 226.000 yıl öncesine ait el ve ayak izleri, bu tür sanatın bilinen en eski örneklerini oluşturuyor. İspanya’daki Maltravieso Mağarası’nda 66.700 yıl öncesine tarihlenen el şablonu ve Endonezya’daki Sulawesi’deki mağaralarda bulunan 39.900 yıl öncesine kadar uzanan örnekler, bu sanatın coğrafi yayılımını ve derin tarihini gözler önüne seriyor. Avrupa’da günümüzde bilinen 56 mağarada toplam 769 el motifi bulunuyor, bunların büyük çoğunluğu Fransa ve İspanya’da yoğunlaşıyor.
Bu el şablonları arasında en dikkat çekici olanları ise eksik parmaklara sahip el motifleri. Özellikle Fransa’daki Grotte de Gargas Mağarası’nda bulunan 231 el şablonundan 114’ünde en az bir parmağın eksik olduğu tespit edildi.
Grotte de Gargas’tan eksik parmaklı el şablonlarından bazı örnekler. C: Etxepare-Irurtzun, 2021: Fig. 1
Amputasyonun Kökenleri
Arkeolojik kazılarda bulunan insan iskeletlerinde uzuv veya kemik eksikliği genellikle tahribat nedeniyle kabul ediliyor ve amputasyonun doğrudan kanıtını bulmak oldukça nadir. Bilinen en eski cerrahi amputasyon kanıtı, Endonezya’daki Liang Tebo Mağarası’nda bulundu. Yaklaşık 19-20 yaşlarındaki bir yetişkine ait olan ve 31.000 ila 30.000 yıl öncesine tarihlenen iskelette, sol alt bacağın kasıtlı cerrahi amputasyonla çıkarıldığı ve bireyin bu operasyondan sonra 6 ila 9 yıl daha yaşadığı belirlendi.
Fransa’daki Buthiers-Boulancourt Neolitik yerleşiminde 5.000 yıl öncesine ait bir iskelette de kısmen iyileşmiş bir kol amputasyonu kanıtı tespit edildi. Ancak, Anadolu’da bugüne kadar iskelet kalıntılarında benzer amputasyon örneklerine rastlanmadı.
Küllüoba Pithosu
Küllüoba Höyük, yaklaşık MÖ 3.200 ila 1.900 yılları arasında en az 1.300 yıl boyunca kesintisiz iskan görmüş bir yerleşim. Höyüğün kuzeydoğu yamacında 2019 yılında keşfedilen mezarlık alanı, Batı Anadolu’nun bilinen yerleşim dışındaki en erken mezarlığı. Burada yapılan radyokarbon analizlerine göre mezarlar MÖ 3.200 ila 2.900 arasına tarihleniyor.
Mezarlıkta dört ana tip gömme uygulaması var: pithos veya psödo-pithos gömme (çoğunlukta), taş sanduka mezarlar, kerpiç sanduka mezarlar ve basit toprak mezarlar. Mezar hediyeleri ve mezar tipleri, bireylerin sosyal statülerine dair ipuçları sunuyor. Özellikle iki bireyin (bir yetişkin erkek ve 13-14 yaşlarında bir çocuk) birlikte gömüldüğü taş sanduka mezar, başlarına aldıkları ölümcül darbe yaraları ve protein açısından zengin beslenme biçimleriyle, bu bireylerin toplumda ayrıcalıklı bir konuma sahip olduğunu gösteriyor.
İçinde çocuk iskeleti ve el motifleri bulunan bir pithosun rekonstrüksiyonu. C: 3D drawings by Murat Afşar
G61 numaralı pithos mezar ise, höyüğün mezarlık alanında bulundu. Üst kısmı tahrip olmasına rağmen, küresel gövdesi ve üzerindeki kabartma motifleri duruyor. Pithosun gövdesinde iki adet meme dekorasyonu ve bir kolun hafif dirsekten bükülerek karın kısmına doğru uzandığı, üzerinde ise dört parmaklı bir el kabartması yer alıyor. Antropologlar tarafından incelenen kemik ve diş parçaları, pithosun içinde 3-5 yaşları arasında bir çocuğun gömülü olduğunu gösterdi.
Küllüoba’daki bu pithos, eksik parmaklı bir el motifine sahip bir mezar kabı olarak benzersiz bir keşif ve bugüne kadar benzer bir buluntuya rastlanmadı.
Anadolu’daki Benzer Motifler ve Yorumlar
Küllüoba örneğine benzer el motifleri, Anadolu’nun farklı Neolitik ve Kalkolitik dönem yerleşimlerinde de görüldü:
- Hacılar Höyük: Geç Neolitik’ten iki adet kabartma el motifli kap bulundu; bunlardan birinde iki, diğerinde ise bir parmak eksik. Ayrıca, Erken Kalkolitik döneme ait Hacılar’da boyalı kaplarda ve kol detaylı, eksik parmaklı el motifleri de mevcut.
- Höyücek: Geç Neolitik döneme ait, dört parmaklı el motifli boyalı bir kap bulundu.
- Köşk Höyük: Geç Neolitik dönemden, karın kısmına uzanan ve dört parmaklı ellere sahip antropomorfik bir kap üzerinde kabartma motifler görüldü.
- Çatalhöyük: VI. seviyede bulunan Boğa Başları ve duvarlarda, tek parmağı eksik el şablonları tespit edildi
Bu örnekler, Anadolu’da da farklı dönemlerde eksik parmaklı el motiflerinin varlığına işaret ediyor.
İçinde çocuk iskeleti ve el motifleri bulunan bir pithosun rekonstrüksiyonu. C: 3D drawings by Murat Afşar
Eksik Parmakların Anlamı: “Yas” Hipotezi
Parietal sanattaki “eksik” parmaklı el şablonlarının neden yapıldığına dair çeşitli hipotezler var:
- Yas: Sevilen birinin kaybına duyulan üzüntü.
- Evlilik: Medeni durumu işaretleme.
- Ceza: Topluluk kurallarına uymayan kötü bir eylemi cezalandırma.
- Raynaud Sendromu/Amputasyon: Soğuk veya travma sonucu oluşan enfeksiyon veya donma nedeniyle amputasyon.
- İşaret Dili veya Sayı Sistemi: Bir iletişim biçimi veya sayma sistemi olarak kullanma.
- Kişisel İz/İmza: Bireyin varlığını belgelemek veya bir “kartvizit” bırakmak.
Küllüoba’daki pithos üzerindeki eksik parmaklı el motifine en uygun düşen hipotez, “yas” ile ilgili olan. Pithosun bir mezar kabı olması ve içinde bir çocuk iskeletine ait kemik parçalarının bulunması, bu yorumu güçlendiriyor. Pithosun bir rahim sembolü olarak yorumlanabileceği ve elin, çocuğunu kaybeden bir annenin karnını tutan elini temsil edebileceği düşünülüyor. Bu bağlamda, eksik parmak, annenin çocuğunun kaybına duyduğu derin kederi ifade ediyor olabilir.
Etnografik veriler de bu “yas” hipotezini destekliyor. Yapılan bir kültürlerarası çalışmada, Afrika, Asya, Amerika ve Okyanusya’dan 121 toplumda parmak amputasyonu uygulamaları tespit edildi. Bu uygulamaların 15’i Kuzey Amerika, 6’sı Afrika, 6’sı Okyanusya ve 3’ü Güney Amerika grubunda “yas” eylemi olarak gerçekleştirilmişti. Özellikle yakın kadın aile üyelerinin bu uygulamaya daha sık katılıyordu. Endonezya’daki Dani Kabilesi’nde kadınların, sevdikleri bir aile üyesinin kaybına yas tutmak için parmaklarını kestikleri biliniyor. Bu işlem sırasında parmak uyuşturuluyor ve yaranın kanamasını önlemek için dağlama yapılıyor.
Dani Kabilesi Tarafından Uygulanan ritüel parmak kesme örnekleri. C: https://www.thesun.co.uk/news/8477620/dani-tribe-fingers-amputated/
Küllüoba kazılarında bulunan depas adı verilen özel kaplarda salisilik asit izlerinin tespit edilmesi de önemli. Salisilik asit, ağrı kesici ve iltihap önleyici özellikleri bilinen ve söğüt ağacının kabuğunda bulunan bir madde. Bu bulgu, antik dönemlerde ağrı kesici maddelerin kullanıldığına dair yazılı kaynaklardan bilinen bilgilerin ilk fiziksel kanıtını sunuyor. Bu durum, muhtemel bir amputasyon sonrası ağrı yönetimi veya yas ritüelleri sırasında kullanılmış olabilecek tıbbi bilgilere işaret ediyor olabilir.
Sonuç olarak, Geç Pleistosen dönemine uzanan kasıtlı amputasyon kanıtlarının varlığı, Üst Paleolitik mağaralardaki eksik parmaklı el şablonları, Anadolu’da Neolitik ve Kalkolitik dönemlere ait benzer el motifleri ve etnografik örnekler, antik çağlarda çeşitli nedenlerle parmak amputasyonlarının uygulandığını gösteriyor. Küllüoba pithosunun özellikleri ve amputasyon uygulamasını sevilen birinin kaybıyla ilişkilendiren etnografik veriler bir araya getirildiğinde, bu pithosun “yas” ile ilişkilendirilmesi en makul yorum. Bu buluntu, 4.000 yıllık bir zaman dilimindeki kültürel etkileşim ve aktarımın ne kadar kalıcı olduğunu da çarpıcı bir şekilde gösteriyor.
Makale: Türkteki, S. (2025).
Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >