Blog
Mısır’da Akhetaten Vebası Aslında Hiç Yaşanmamış Olabilir
Eski dinden uzaklaşma girişimi olarak görülebilecek bir adımla, Akhenaten Mısır Krallığı için Akhetaten adında yeni bir kraliyet ikametgâhı ve başkent kurdu.
Zeynep Şoray - www.arkeofili.com
Akhetaten Vebası, antik Mısır’ın kısa ömürlü başkentinin gizemli biçimde terk edilmesine yönelik olası bir açıklama olarak öne sürülüyordu.
Kuzey Mezarları Mezarlığı’nda 1167, 1168 ve 1169 numaralı üç bireyi içeren bozulmamış bir gömüt. C: Dabbs ve Stevens 2025
Şimdi ise Dr. Gretchen Dabbs ile Dr. Anna Stevens’ın yürüttüğü kapsamlı bir arkeolojik analiz, bu vebaya dair kanıtları gözden geçirerek salgının Akhetaten’i hiç etkilememiş olabileceğini ileri sürüyor.
Bugün Amarna olarak bilinen Akhetaten, daha önce IV. Amenhotep adıyla anılan Akhenaten döneminde inşa edildi. Firavun, tek bir tanrı—Güneş tanrısı Aten—kültüne yönelmesiyle tanınıyor.
Eski dinden uzaklaşma girişimi olarak görülebilecek bir adımla, Akhenaten Mısır Krallığı için Akhetaten adında yeni bir kraliyet ikametgâhı ve başkent kurdu. Ancak yeni başkent uzun süre kullanılmadı; Akhenaten’in ölümünün hemen ardından yaklaşık 20 yıl içinde neredeyse bütünüyle terk edildi.
Akhenaten’in hükümranlığı sırasında aldığı sıradışı kararlar ve kentin hızla terk edilmesi, bir salgına bağlanıyordu. Bu salgına dair kanıtların başlıca kaynağı metinler; çünkü arkeolojik açıdan salgınları tespit etmek oldukça zor.
Metinsel kanıtlar arasında, Mısırlı savaş esirlerinin getirdiği bir salgından yakınan Hitit “veba duaları” ile Megiddo, Byblos ve Sumur’da bir hastalık salgınına işaret eden Amarna mektupları yer alıyor.
Ne var ki bu metinlerin hiçbiri, salgının özellikle Akhetaten’de görüldüğünü söylemiyor. Bu nedenle Dr. Dabbs ve Dr. Stevens, kentin ve çevresindeki mezarlıkların sistematik arkeolojik ve biyoarkeolojik analizini yaparak Akhetaten’in gerçekten bir veba yaşayıp yaşamadığını araştırdı.
“Bu çalışma, Mısırbilim kaynaklarının ötesine geçiyor ve özellikle Amarna verilerine odaklanıyor. Arkeoloji ve biyoarkeolojideki yakın tarihli çalışmalar, salgınların tarihsel olarak kaydedildiği kent ve mezarlıklara bakılarak bir ‘beklenti’ yarattı. Bu beklentileri alıp Amarna’da gördüklerimizle, bir salgın kenti/mezarlığından beklenenlerle karşılaştırabildik” diye açıklıyor Dr. Dabbs.
“Bu çalışmalar, salgın hastalıkların yapı inşası ve bakımı, gömme örüntüleri, demografi ve daha pek çok sistemi etkilediğini gösterdi.”
“Amarna’da tüm bu farklı kanallardan bilgi derledik; metinsel, arkeolojik ve biyoarkeolojik verileri bir araya getirerek kentin yüksek ölümlü bir salgından etkilenmesi halinde görmeyi bekleyeceğimiz tabloyla karşılaştırdık. Ve defalarca, Amarna’da gerçekten gördüklerimizin bu beklenen modellere uymadığını saptadık.”
Akhetaten kentini çevreleyen alanlarda, halka ait dört büyük mezarlık yer alıyor: South Tombs, North Cliffs, North Desert ve North Tombs Mezarlıkları. Bu alanlarda toplam 11.350–12.950 mezar yer aldığı düşünülüyor. 2005–2022 arasındaki kazılarda çıkarılan 889 gömüt, mevcut çalışmanın parçasını oluşturdu.
İskelet kalıntılarında, erişkinlerde kısa boy, omurga travması, lineer mine hipoplazisi (diş gelişiminde kesintiler) ve dejeneratif eklem hastalığı gibi stres göstergeleri görüldü; ancak bunların salgından ziyade ekonomik ve toplumsal zorlukları yansıttığı sonucuna varıldı.
Hastalık belirteçleri genel olarak nadirdi; tüberküloz yalnızca yedi bireyde saptandı. Çoğu beden—mumyalama yapılmaksızın—mezar armağanları, tekstiller ve hasır tabutlarla gömülmüştü. Ayrıca, gömme pozisyonları genellikle düzensiz ya da olağandışı değildi; bu da, yüksek ölüm oranlı bir salgında beklenebilecek aceleci gömmelerin burada söz konusu olmadığını düşündürüyor.
Salgına işaret edebilecek en çarpıcı unsur, alışılmadık derecede yüksek sayıdaki çoklu gömütlerdi. Ancak demografik örüntüler, özellikle yetişkin kadınlarla çocukların sık eşleşmesi gibi durumlar, bunun kriz yönetiminden çok kültürel amaçlarla yapılan çoklu gömütlere işaret ettiğini ortaya koydu.
Kritik olarak, paleodemografik modelleme toplam gömüt sayısının kentin nüfusuna göre beklenen aralıklarda kaldığını gösterdi; yaşam beklentisi ve yerleşim süresi de bir salgın halinde beklenmeyecek düzeyde istikrarlı görünüyor.
Son olarak, kentin terk edilme örüntüsü de bir salgın senaryosuyla uyuşmuyor; eşyaların düzenli biçimde toplanması ve Akhenaten’in ölümünden sonra bile—daha düşük yoğunlukla da olsa—iskanın devam etmesi, sistematik bir boşaltmaya işaret ediyor. Tüm bu bilgiler ışığında, Akhetaten’in Akhenaten döneminde bir salgın yaşaması olası görünmüyor.
Yine de Dr. Dabbs, bu teorinin neden bu kadar uzun süre varlığını sürdürebildiğini şöyle açıklıyor: “Yüzeysel bakıldığında mantıklı görünen ama eleştirel bir gözle bakılmadığında ayakta kalan bir teori. Adil olmak gerekirse, çok yakın zamana kadar Amarna’da bir salgının varlığını eleştirel biçimde sınayacak veri mevcut değildi.”
“Mısırbilim kaynakları, Amarna ile ‘veba’ ve/veya salgın gibi ürkütücü sözcükler arasında pek çok bağ kurar. Amarna Mektuplarının birçoğu vebadan söz eder. Hitit Veba Duaları, aşırı ölüm/hastalık olayını Mısırlılarla ilişkilendirir. Kraliyet ailesinin üyeleri Amarna’da öldü. III. Amenhotep hastalık ve veba tanrıçası Sekhmet için çok sayıda heykel yaptırdı.”
“Tüm bunlar, büyük ölçüde başka yer ve/veya zamanlara ilişkin metinsel kayıtlardan beslenen, Amarna ve Akhenaten/Kraliyet ailesi ile hastalık arasında dolaylı bir kanıt ağı yaratıyor… Bu bağlantının tohumu bir kez ekilince, tekrar yoluyla ‘olgu’ya dönüştü.”
Dr. Dabbs ayrıca, Akhetaten’de bir salgın saptanmamış olmasının Hitit salgınının yaşanmadığı anlamına gelmediğini netleştiriyor: “Hitit veba duaları, Hitit krallığında yaşananları dürüstçe yansıtıyor olabilir. Salgının kaynağı bir grup Mısırlı esir de olabilir.”
“Bu makaleyle vurgulamak istediğimiz noktalardan biri de, Amarna veya herhangi bir antik yerleşime özgü argümanlar kurarken, zaman ve mekân bakımından farklı yerlerden gelen verileri kullanma konusunda dikkatli olmamız gerektiği.”
Makale: Dabbs, G. R., & Stevens, A. (2025).
Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >