Blog
Şempanzelerin Birbirlerine İlk Yardım Uyguladığı Anlaşıldı
Şempanzelerin dış bakımda kullandığı bitkiler tanımlandı ve bu bitkilerden bazıları, yara iyileştirmeyi destekleyen kimyasal özelliklere ve geleneksel tıpta da kullanım geçmişine sahipti.
Erman Ertuğrul - www.arkeofili.com
Bilim insanları, şempanzelerin birbirlerinin yaralarını tedavi etmek için tıbbi bitkiler kullanarak ilk yardım yaptığını keşfetti.
Budongo Ormanı’nda iki şempanze arasındaki sosyal bakım. C: Dr. Elodie Freymann
Uganda’daki Budongo Ormanı’nda şempanzeleri inceleyen bilim insanları, bu primatların sadece kendi yaralarını tedavi etmekle kalmadıklarını, başkalarına da bakım sağladıklarını gözlemledi. Bu bilgi, atalarımızın yaraları nasıl tedavi etmeye ve ilaç kullanmaya başladıklarına dair önemli ipuçları verebilir.
Daha önce başka bölgelerdeki şempanzelerin topluluk üyelerine sağlık sorunlarında yardımcı oldukları gözlemlenmişti; ancak Budongo’daki bu davranışın sürekli olarak görülmesi, şempanzeler arasında tıbbi bakımın sandığımızdan çok daha yaygın olabileceğine ve sadece yakın akrabalarla sınırlı kalmadığına işaret ediyor.
Frontiers in Ecology and Evolution dergisinde yayımlanan makalenin başyazarı Dr. Elodie Freymann, “Bu araştırmamız, insan tıbbının ve sağlık sistemlerinin evrimsel kökenlerini aydınlatmaya yardımcı oluyor. Şempanzelerin tıbbi bitkileri nasıl tanıyıp kullandıklarını ve başkalarına nasıl bakım sunduklarını belgeleyerek, insan sağlığına dair davranışların bilişsel ve sosyal temellerini daha iyi anlayabiliyoruz” diyor.
Toplumsal Bakım
Bilim insanları, Budongo Ormanı’ndaki iki şempanze topluluğunu inceledi: Sonso ve Waibira. Diğer tüm şempanzeler gibi, bu topluluklardaki bireyler de kavgalar, kazalar veya insanlar tarafından kurulmuş tuzaklar nedeniyle yaralanmalara açık. Öyle ki, Sonso’daki bireylerin yaklaşık yüzde 40’ı tuzak kaynaklı yara izleri taşıyor.
Araştırmacılar dört ay boyunca her iki topluluğu gözlemledi, ayrıca Great Ape Dictionary veri tabanındaki videolardan, onlarca yıllık gözlemsel verileri içeren günlüklerden ve diğer bilim insanlarının şempanzelerde hastalık veya yaralanma tedavisine dair gözlemlerini içeren bir anketten yararlandılar.
Şempanzelerin dış bakımda kullandığı bitkiler tanımlandı ve bu bitkilerden bazıları, yara iyileştirmeyi destekleyen kimyasal özelliklere ve geleneksel tıpta da kullanım geçmişine sahipti.
Doğrudan gözlem yapılan dönemde, Sonso topluluğunda 12 yaralanma kaydedildi ve bunların hepsi büyük ihtimalle topluluk içi çatışmalardan kaynaklanıyordu. Waibira’da ise biri tuzaktan, diğer dördü kavgadan kaynaklı olmak üzere beş yaralanma tespit edildi. Ayrıca, Sonso’da Waibira’ya göre daha fazla bakım davranışı gözlemlendi.
Freymann, “Bu farklar, sosyal hiyerarşideki istikrar farklarından ya da Sonso topluluğunun daha uzun süredir insanlara alışkın olmasından kaynaklanıyor olabilir” diyor.
Modern Tıbbın Kökleri?
Araştırmacılar toplamda 41 bakım vakası belgeledi: Yedisinde başkalarına yönelik yardım (prososyal bakım), diğer 34’ünde ise bireylerin kendi kendine yaptığı bakım (öz bakım) vardı. Bu vakaların çoğunda, birden fazla bakım davranışı yer alıyordu; bu davranışlar ya yaraların farklı yönlerine yönelikti ya da bireysel tercihlerle ilgiliydi.
Freymann, “Şempanzelerin yara bakımı birçok tekniği kapsıyor: doğrudan yaranın yalanması (ki bu, hem kalıntıların temizlenmesine hem de tükürükteki antimikrobiyal bileşiklerin uygulanmasına yarayabilir), parmakla yalama ardından yaranın bastırılması, yaprakla tampon yapma ve bitkiyi çiğneyip doğrudan yaraya uygulama gibi yöntemler gözlemlendi” diyor.
“Tablolarımızda geçen tüm şempanzeler iyileşti, fakat elbette herhangi bir müdahalede bulunmasalardı ne olacağını bilemiyoruz.”
Ayrıca, cinsel birleşme sonrası genital bölgenin yaprakla temizlenmesi ve dışkılama sonrası anüsün yaprakla silinmesi gibi hijyen davranışları da kaydedildi. Bu tür uygulamaların enfeksiyonları önlemeye yardımcı olabileceği düşünülüyor.
Kim Kime Bakıyor?
Prososyal bakım içeren yedi olayın dördünde yara tedavisi, ikisinde tuzaktan kurtarma yardımı ve birinde ise hijyen desteği vardı. Yardımlar belirli bir cinsiyete ya da yaş grubuna özgü değildi. Dört durumda bakım, genetik olarak akraba olmayan bireylere yapıldı.
Freymann, “Bu davranışlar, şempanzelerin başkalarının ihtiyaçlarını veya acılarını tanıyabildiğini ve genetik bir fayda olmaksızın bile yardımcı olmak için bilinçli eylemlerde bulunduğunu gösteren diğer kanıtlarla örtüşüyor” diyor.
Araştırmacılar, bakımın gerçekleştiği sosyal ve ekolojik bağlamlar ile hangi bireylerin bakım verip hangilerinin aldığını inceleyen daha fazla çalışmaya ihtiyaç olduğunu vurguluyor. Budongo’daki şempanzelerin tuzaklardan kaynaklı yüksek yaralanma ve ölüm riski, topluluk üyelerinin birbirine yardım etme olasılığını artırıyor olabilir, ancak bunu anlamak için daha fazla veriye ihtiyaç var.
Freymann şöyle uyarıyor:
“Çalışmamızın bazı metodolojik sınırlamaları var. Sonso ve Waibira toplulukları arasındaki alışkanlık farkları, özellikle nadir görülen prososyal sağlık davranışları için gözlem yanlılığına yol açıyor. Sağlık bağlamında kullanılan bitkileri belgeledik, ancak bu bitkilerin gerçekten tıbbi özelliklerini ve etkinliğini doğrulamak için daha fazla farmakolojik analiz yapılması gerekiyor. Ayrıca prososyal bakımın görece seyrek olması, bu tür bakımın ne zaman ve neden verildiğini ya da verilmediğini anlamayı zorlaştırıyor. Bu sınırlamalar, gelişmekte olan bu alanda gelecekteki araştırmalara yön gösteriyor.”
Frontiers. 14 Mayıs 2025.
Makale: Freymann, E., Hobaiter, C., Huffman, M. A., Klein, H., Muhumuza, G., Reynolds, V., … & Carvalho, S. (2025).
Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >