Blog
Tarımın Doğu Yakası hikâyesi yeniden yazılıyor: Avcı Toplayıcıların sofrasındaki arpa
Fergana havzasındaki Toda-1 Mağarası’nda bulunan kömürleşmiş arpa taneleri, Orta Asya insanlarının tarımla tanışmasından binlerce yıl önce tahılı toplayıp işlediğini kanıtlıyor.
www.arkeolojikhaber.com
Güney Özbekistan’daki Toda-1 Mağarası’ndaki arkeoloji kazılarında, MÖ 7200’e tarihlenen karbonlaşmış arpa taneleri, taş orak izleri ve öğütme taşları bulundu. Bu bulgular, bölgedeki avcı-toplayıcıların seramik öncesi dönemde tahıl işlediğini ve arpa tükettiğini gösteriyor. Özellikle “çıplak arpa” oranının yüksekliği, buğday-arpa evcilleştirme sürecinin sadece Bereketli Hilal’de değil, Orta Asya’da da bağımsız biçimde gelişmiş olabileceğini düşündürüyor.
Orta Asya’nın dağ eteklerinde yapılan arkeolojik keşif, tarımın doğuşu teorilerine önemli katkılar sunuyor. Fergana havzasındaki Toda-1 Mağarası’nda bulunan kömürleşmiş arpa taneleri, Orta Asya insanlarının tarımla tanışmasından binlerce yıl önce tahılı toplayıp işlediğini kanıtlıyor.
PNAS’ta 25 Ağustos 2025’te yayımlanan uluslararası çalışmaya göre; arkeologlar, Fergana havzasının dağ eteklerinde yer alan Toda-1 Mağarası’nda MÖ ~7000–5800 (yaklaşık 9000–7800 takvim yılı önce) tarihlenen katmanlarda kömürleşmiş arpa (Hordeum vulgare ssp. spontaneum) kalıntıları ve bunlarla ilişkili öğütme/çentikleme taşları tespit etti. Bulgular, Orta Asya’daki avcı-toplayıcı toplulukların, bölgede yerleşik tarım ve “Neolitik paket” yayılmadan binlerce yıl önce yabani arpayı sistemli biçimde topladığını ve işlediğini gösteriyor.
Yabani arpa kullanımının, Orta Asya’da MÖ ~7000’lerde varlığı kantılandı. Avcı- Toplayıcılarınıb öğütme ve dövme taşları ile tahıl işlediği tespit edildi. Pre-pottery katmanlar, tarım dışı ama tahıl-merkezli geçim stratejisine işaret ediyor. Polen verisi, ağaçlık-step ekotonunda mevsimlik toplayıcılığın ekolojik temelini destekliyor. Batıdan doğuya tahıl odaklı davranışların beklenenden erken Orta Asya’ya ulaştığına dair güçlü ipuçları elde edildi. ÖZBEKİSTAN'DAKİ ARKEOLOJİK KEŞİFTE NELER BULUNDU?
Bitki kalıntıları: CT görüntüleme ile incelenen kömürleşmiş tahıl parçaları arasında yabani arpa tanımlandı. Ayrıca yığın halinde Poaceae (buğdaygiller) kalıntıları ve olası diğer yabani ot tohumları kaydedildi.
Tahıl İşleme Aletleri: Aynı tabakalarda dövme/ezme yüzeyleri olan tabular örs taşları, tokmak taşları, bileylenmiş aletler ve el değirmeni parçaları bulundu. Bu set, tahıl tanelerini toplama–ayıklama–ezme zincirinin varlığına işaret ediyor.
Bulguların Tarihlendirilmesi: Mağaranın T5 kesitinde oluşturulan yaş derinlik modeli, T5-L24–L17 alt katmanlarının 9000–7800 cal BP aralığına ait çanak-çömleksiz (pre-pottery) bir evre olduğunu gösteriyor. Aynı profil için çoklu 14C tarihleme (T5 n=17; T1 n=3; T2 n=4; T3 n=1) stratigrafiyi güvenceye alıyor.
Çevresel bağlam: Polen analizleri, meşe (Quercus), sakız ağacı (Pistacia), iğde (Elaeagnus), elma–armut akrabaları (Malus/Pyrus), asma (Vitis) gibi taksonların varlığına işaret ederek ağaçlık-step bir peyzajı ve mevsimlik toplayıcılık için elverişli bir ortamı resmediyor.
Bulguların Önemli Yanları:
Merkez–çevre çizgisini bulanıklaştırıyor: Orta Asya çoğu zaman, Yakın Doğu’dan tam evcilleştirilmiş tahıllar ve sürüler eşliğinde gelen “Neolitik paket”in gecikmeli alıcısı gibi tasvir edilirdi. Toda-1 Mağarası bulguları, yerel avcı-toplayıcıların erken Holosen’de yabani tahıllarla aktif bir ilişki kurduğunu; yani bitki odaklı geçim stratejilerinin bölgede çok daha erken devreye girdiğini gösteriyor.
“Tarım = evcilleşmiş tahıl” denkliğine uyarı: Bu veriler yerel tarım yapıldığını göstermiyor; ancak tahıl kullanımının (toplama–işleme) evcilleştirmeden önce ve yerleşik çiftçilikten bağımsız olarak da kalıcı ekonomik değere sahip olabildiğini ortaya koyuyor.
Yayılımın temposu ve rotası: Çalışmada yer verilen zaman-çizelgesi ve bağlamsal veriler, batıdan doğuya doğru tahıl odaklı foraj pratiklerinin beklenenden erken bir tarihte Orta Asya geçitlerine ulaştığını düşündürüyor. Bu, bitki kullanımındaki davranışsal inovasyonun, hayvan evcilleştiriciliği ve seramik gibi diğer kültürel öğelerden farklı bir ritim izleyebileceğine işaret ediyor.
Yerel kültür açısından önemli saptamalar:
Uzun süreklilik olasılığı: Bulgular, dağ eteği–vadi ekotonlarında mevsimlik tahıl toplama ve öğütme pratiklerinin erken bir davranış repertuarı olduğunu düşündürüyor. Bu repertuarın, daha geç dönemlerde bölgede görülen tahıl temelli mutfak tekniklerine (ezme, kavurma, lapa vb.) davranışsal bir zemin hazırlamış olması olasıdır.
Kimlik ve geçim stratejisi: Arpa gibi dayanıklı tahılların yüksek rakım–kuraklık eşikleri ve uzun saklama kolaylığı, yayla–ova mobilitesine dayalı yerel stratejilerle uyumlu. Bu uyum, tahılın bölgede kültürel belleğe tutunan bir gıda olarak kalmasına yardımcı olmuş olabilir. (Not: Çalışma doğrudan bir “mutfak tarifi” vermez; burada vurgulanan, arkeobotanik verinin izin verdiği kültürel-okuma çerçevesidir.)
Çoklu 14C tarihleme ve Bayesyen yaş-derinlik modeli ile stratigrafi güvenceye alındı.
CT görüntüleme ile kömürleşmiş makrobotanik kalıntıların morfolojisi değerlendirildi; Hordeum vulgare ssp. spontaneum belirlemesi bu çoklu kanıt setine dayanıyor.
Polen ve eşlik eden taş alet analizi, tahıl işleme davranışını bağlamsallaştırdı.
Tabakaların çanak-çömleksiz oluşu, tahıl kullanımının seramik ve tam yerleşiklikten bağımsız gerçekleşebildiğini gösteren bir diğer ipucu.
Çiftçilik kanıtı değil: Bulgular yerel ekim–biçim ve evcilleşmeyi kanıtlamıyor; yabani arpanın toplanıp işlendiğini ortaya koyuyor.
“Neolitik paket”in tüm unsurları yok: Aynı katmanlarda seramik yok; bu da davranışsal çeşitliliğin (bitki kullanımı, taş teknoloji, barınak) mozaik ilerleyebileceğini gösteriyor.
KAynak Makale: 9,000-year-old barley consumption in the foothills of central Asia
Yazarlar: Xinying Zhou, Robert N. Spengler, Dorian Q. Fuller, Xiaoqiang Li ve çok-disiplinli bir ekip
Dergi: PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences)
Yayın tarihi: 25 Ağustos 2025
DOI: 10.1073/pnas.2424093122
arkeolojikhaber.com
Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >