Blog
3.200 Yýllýk Top Oyununda Futbol Ýzleri
Spor denilen aktivite biçiminin nasýl, nerede ve ne zaman ortaya çýktýðý konusu, arkeolojik anlamda bir muamma. Ancak antik Mezoamerika’dan bazý ipuçlarýmýz var.
Biraz daha açmak gerekirse bugün spor olarak tanýmladýðýmýz pek çok aktivite biçiminin yani kurallar ile sýnýrlandýrýlmýþ oyun oynama halinin geçmiþ topluluklarda var olup olmadýðý ya da varsa bir organizasyon biçimi mi yoksa bir davranýþ hali mi olduðu konusu bir bilinmez.
Johan Huizinga’nýn Homo Ludens (oyun oynayan insan) tanýmýna atýfla, spor denilen aktivitenin evrimsel bir sonuç olduðu da öne sürülebilir. Ancak elimizdeki arkeolojik bilgiler dahilinde, sporun arkaik formlarýnýn týpký Huzinga’nýn oyun oynamaya atfettiði þekilde, toplumsal bir iþleve fayda saðladýðý biliniyor.
Mezoamerika’da oynanan oyunlar
Çin, Yunan ve Mýsýr antikitesinde spor etkinlikleri pek çok þekilde karþýmýza çýkmakta ve bu baðlamda deðerlendirilebilecek olan birçok organizasyon, bugün yapýlan sporlarýn yapýsal özelliklerini ve öðelerini taþýmakta. Ancak burada deðinmek istediðim spor biçimi bir top, oyun için ayrýlmýþ bir alan ve takýma sahip olan sporlarýn yani futbol, basketbol veya hentbol gibi oyunlar.
Bu saydýðým öðeleri taþýyan bir oyunun ilk ortaya çýktýðý yer arkeolojik anlamda Mezoamerika olarak varsayýlýyor. Mezoamerika’nýn Olmek, Aztek ve Maya gibi antik topluluklarda bahsettiðim öðeleri içinde barýndýran ve kimileri tarafýndan futbolun atasý olarak tanýmlanan bir etkinlik vardý.
Azteklerin ullamaliztli, Mayalarýn pok-ta-pok veya pitz olarak adlandýrdýklarý bu oyunun bugün futbol gibi pek çok seyirciyi etrafýna topladýðý açýk. Ancak yenilmenin veya yenmenin puan tablosunda geri düþmekten çok daha farklý, aðýr bir sonucu olduðu düþünülüyor.
Takým oyunun kökeni mi, futbolun kökeni mi ?
19. yüzyýlda Ýngiltere’de doðmuþ olan futbolun, Mezoamerika’nýn antik topluluklarýnýn oynadýðý top oyunu ile doðrudan bir iliþkisi olmadýðý oldukça açýk. Ancak tarihsel olarak insanlarýn futbol gibi modern aktivitelerin benzerlerini geleneksel olarak antik dönemde icra ettiklerini vurgulamak için günümüzün en popüler sporunu kullanmak gayet haklý bir tercih. Ancak bu oyun, takým oyunu fikrinin kökeni olarak yorumlanabilir.
Bahsettiðimiz top oyunun arkeolojik olarak en erken kayýtlarý Gulf körfezinde bulunan Olmek dönemine ait Manati yerleþiminden biliniyor. Bu oyunun ise o dönemlerden bu yana lastik toplar ile oynandýðý düþünülüyor. Bu oyuna özel olarak hazýrlanmýþ ilk sahanýn ise yaklaþýk olarak MÖ 1200’lerde inþa edildiði tahmin ediliyor.
Peki bu oyun, antik Mezoamerika topluluklarý için sadece ailelerin veya ateþli taraftarlarýn belirli aralýklarla takip ettiði eðlenceli bir etkinlik miydi?
Bu konu üzerine çalýþmalar yapmýþ olan María Teresa Uriarte, bu etkinliðinin eðlenceye hizmet etmekle birlikte, gücü yükselten ritüel bir iþaret, bölgesel çatýþmalarýn çözüm yolu, bir savaþ alegorisi, ve kurban verme yoluyla toplumsal þiddetin yüceltilmesi gibi pek çok farklý anlamý olabileceðini söylüyor. Ayný zamanda oyunun Mezoamerika topluluklarýnýn ritüel dünyasýnda vuku bulan pek çok öðeyi de taþýdýðýný belirtiyor.
Oyun nasýl oynanýyordu?
Oyunun oynandýðý alanýn uzun kenarlarda iki paralel eðimli duvara ve yaklaþýk 6 metre yükseklikte bulunan çembere sahip bir alan olduðu varsayýlýyor. Duvar kabartmalarýnda ise genellikle bu eðimli duvarlar merdiven þeklinde tanýmlanmýþ.
Sahalar konum olarak ise kamusal alanlarýn merkezinde yer alýyor. Toplar ise ilginç bir konu olarak karþýmýza çýkýyor. Bazý Maya kabartmalarýnda toplarýn boyutlarýnýn kuþkusuz abartýlmýþ olduðu gözüküyor. Ancak etnolojik veriler ve Olmek yerleþimlerinden elde edilen arkeolojik bulgular doðrultusunda kauçuk toplarýn 30cm’den daha büyük olmadýðý hatta daha küçük boyutlarda da olabileceði düþünülüyor.
Takým halinde oynanan oyunda vücudun pek çok bölümü toplarý çemberden geçirmek için kullanýlýyor. Ancak top sadece oyuna sokmak için elle kullanýlmaktaydý. Bunun dýþýnda üst kollar, göðüs, kalça, uyluk gibi vücut bölümleri kullanýlmaktaydý.
Oldukça aðýr olan geleneksel toplarýn oyuncularýn vücudunda yaratabileceði kötü sonuçlara karþýlýk oyuncularýn bir takým kýyafetler kuþandýðý kabartma sanatýndan biliniyor. Vücutlarýnýn sýklýkla kullandýklarý, kalça bel gibi bölümlerine pamuk, odun deri gibi malzemelerden yapýlmýþ koruyucu özellikleri olmakla birlikte oldukça süslü koruyucu öðeler yerleþtirdikleri anlaþýlýyor.
Oyunun amacý ise oyuncularýn bu uzuvlarýný kullanarak topu çemberden geçirmeleri.
Kazanan oyuncularýn bugünün tabirleri ile konuþacak olursak süperstarlarýn bazý kabartmalarda tanrýsal özellikler taþýyan baþlýklar ile kahraman özellikleri gösteren þekillerde tasvir edildiði anlaþýlýyor.
Modern sporun ruhuna yakýþmayan hareketler
Aslýnda oyunun sonuçlarý konusunda tam bir tutarlýlýk olduðunu söylemek doðru olmaz çünkü kazanmak ve kaybetmek biçiminin modern toplumumuzdaki anlamý ile bu antik topluluklardaki anlamý arasýnda büyük bir biçimsel fark var.
Bugün kazanmak metafor olarak savaþmak ve galip gelmek anlamýna gelirken, Mezoamerika topluluklarý için bu oyunu kazanmak bireye kozmik topluma gündelik bir fayda anlamýna geliyordu. Bu doðrultuda bazen kazananlar bazen ise kaybedenler oyun sonucunda kurban edilmekteydi ya da hepsi…
Ancak bu durum her oynanan oyun için geçerli deðildi. Ayný zamanda tarihi tam bilinmese de oyunun oynandýðý ilk zamanlardan ve oyunu oynamýþ olan tüm topluluklar için de geçerli deðildi. Bu baðlamda karmaþýk bir mitolojik altyapýya sahip olan top oyunun sonuçlarýnýn tam olarak ne olduðu çok belirgin deðil. Bununla birlikte insan kurban etme ya da kendini bunun için feda etme durumu Mezoamerika’nýn karmaþýk dini dinamiklerinin ve kompleks kozmolojinin bir parçasý olarak, tanrýlar ile beraber kozmik bir kurtuluþ olarak görülebilir.
Ayný zamanda kodekslerden elde edilen bilgiler doðrultusunda, kurban edilme pahasýna oynanan bu oyunun bereket, bitki örtüsü, doðurganlýk veya güneþin karanlýða karþý kazandýðý zaferin göstergesi olarak da algýlandýðý anlaþýlýyor. Yani özetle oyun sonuçlarý kutsal bir ritüel ve antik Mezoamerika topluluklarýnýn evreni algýlayýþ biçimi ile ilgili.
Oyunun bir baþka biçimi ise savaþta yenilen düþmanýn þerefine müsabakanýn yapýlmasýydý. Savaþý kaybeden bireylere bu þekilde onurlu bir þekilde ölmek ve ölümü ile onurlu bir þeye hizmet etme fýrsatý da sunulmaktaydý.
Konunun popüler bir zeminde yer bulmasý adýna futbol benzetmesinin yapýlmasýna hak vermek ile birlikte Mezoamerika’nýn antik topluluklarýnýn oynadýðý bu top oyunu ile günümüzde oynanan futbolun karþýlaþtýrýlmasýnýn mümkün olmadýðý açýk. Ancak illa ki bir benzetme yapmak gerekirse, her iki oyunun da gerek bireysel gerekse toplumsal olarak bir amaca hizmet ettiði söylenebilir.
RSS
Bu yazý hakkýnda yorum bulunamamýþtýr. Ýlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >